शुंग वंश (इ.स.पू. 185 ते इ.स.पू. 75) हा मौर्य साम्राज्यानंतर उभा राहिलेला हिंदू राजवंश होता. या वंशाची स्थापना पुष्यमित्र शुंगाने केली. शुंग साम्राज्याने भारतात हिंदू संस्कृतीला पुनरुज्जीवित करण्यासाठी प्रयत्न केले. या काळात वैदिक धर्म, संस्कृत साहित्य, तसेच कला आणि स्थापत्यशास्त्राची भरभराट झाली. बौद्ध धर्मावर काही प्रमाणात मर्यादा आणल्या गेल्या, परंतु त्याचा संपूर्ण नाश करण्यात आला नाही.
शुंग साम्राज्याची स्थापना आणि विस्तार
मौर्य साम्राज्याचा ऱ्हास आणि शुंग वंशाचा उदय
अशोकाच्या मृत्यूनंतर मौर्य साम्राज्याची शक्ती कमकुवत झाली.
शेवटचा मौर्य सम्राट बृहद्रथ हा दुर्बल होता आणि त्याच्या अधीनस्थ सेनापतींनी बंड पुकारले.
पुष्यमित्र शुंगाने इ.स.पू. 185 मध्ये बृहद्रथाचा वध करून शुंग वंशाची स्थापना केली.
शुंग साम्राज्याचा भूगोल आणि विस्तार
शुंग साम्राज्याचे मुख्य केंद्र मगध (पाटलिपुत्र) होते.
उत्तरेस गंगा-यमुना दोआब, पश्चिमेस माळवा आणि विदर्भ, दक्षिणेस आंध्र प्रदेशपर्यंत हा प्रदेश व्यापलेला होता.
पश्चिमेकडे यवन (ग्रीक) आणि शक आक्रमणांविरुद्ध त्यांनी यशस्वी लढा दिला.
प्रमुख शुंग सम्राट आणि त्यांचे योगदान
A. पुष्यमित्र शुंग (इ.स.पू. 185 - इ.स.पू. 149)
प्रमुख कार्ये आणि धोरणे
बौद्ध धर्मावरील निर्बंध आणि हिंदू धर्माचे पुनरुज्जीवन:
पुष्यमित्र शुंगाने बौद्ध विहारांच्या संरक्षणात कपात केली.
काही स्रोतांनुसार त्याने अश्वमेध यज्ञ केले आणि वैदिक संस्कृतीला पुनरुज्जीवित केले.
विदेशी आक्रमणांविरुद्ध संघर्ष:
उत्तर-पश्चिम भारतात ग्रीक (यवन) राजा मेनेँडर (मिलिंद) याने आक्रमण केले.
पुष्यमित्र शुंगाच्या सेनापती वसुमित्राने मेनेँडरचा पराभव केला.
सैन्य आणि संरक्षण:
पुष्यमित्र शुंगाने संपूर्ण उत्तर भारतात एक शक्तिशाली सैन्य उभे केले.
अनेक किल्ल्यांची डागडुजी करून त्याने सैन्यतंत्र सुधारले.
कला आणि स्थापत्यशास्त्र:
बौद्ध संस्कृतीसाठी प्रसिद्ध असलेले सांचीचे स्तूप याच काळात दुरुस्त आणि विकसित करण्यात आले.
B. अग्निमित्र शुंग (इ.स.पू. 149 - इ.स.पू. 141)
पुष्यमित्र शुंगाचा मुलगा अग्निमित्र शुंग हा पाटलिपुत्र येथे सिंहासनावर आला.
तो विदर्भातील वैदर्भी राजाच्या कन्येशी विवाहबद्ध झाला.
अग्निमित्र शुंगाच्या काळात शुंग साम्राज्य स्थिर राहिले, परंतु काही प्रमाणात प्रदेश गमावला.
इतर शुंग राजे आणि त्यांचे योगदान
वसुमित्र:
त्याने यवनांविरुद्ध (ग्रीक आक्रमणांविरुद्ध) पुन्हा लढाई केली आणि त्यांना पराभूत केले.
भागभद्र:
ग्रीक राजदूत हेलिओडोरस त्याच्या दरबारात आला आणि विष्णूप्रती भक्ती व्यक्त करणारा 'हेलिओडोरस स्तंभ' उभारला.
यावरून स्पष्ट होते की, ग्रीक लोक भारतीय धर्म आणि संस्कृतीशी समरस होत होते.
देवभूती:
शेवटचा शुंग सम्राट देवभूती हा एक कमजोर राजा होता.
त्याचा मंत्री वसुदेव कण्वाने त्याचा वध करून कण्व वंशाची स्थापना केली.
शुंग प्रशासन आणि धोरणे
प्रशासन
केंद्रीकृत राजसत्ता:
शुंग सम्राट सर्वशक्तिमान होते आणि मंत्रिमंडळाच्या मदतीने राज्यकारभार चालवत असत.
प्रांतिक राजे, महत्त्वाचे अधिकारी आणि सेनापती यांची स्वतंत्र सत्ता होती.
सैन्य आणि संरक्षण:
शुंग राजांनी एक मजबूत सैन्य राखले, विशेषतः ग्रीक आणि शक आक्रमणांना तोंड देण्यासाठी.
अर्थव्यवस्था आणि व्यापार:
शुंग काळात अंतर्गत व्यापार आणि शेतकी व्यवस्था सुधारण्यात आली.
भारत आणि रोम यांच्यातील व्यापार संपन्न झाला.
न्याय आणि सामाजिक व्यवस्था:
बौद्ध धर्माला राजाश्रय नव्हता, परंतु काही बौद्ध केंद्रे अस्तित्वात राहिली.
हिंदू धर्माच्या वेद, उपनिषदे आणि धर्मशास्त्रांचे संरक्षण करण्यात आले.
शुंग कालीन कला, साहित्य आणि धर्म
कला आणि स्थापत्यशास्त्र
सांची स्तूप, भरहुत स्तूप आणि विदिशा स्तंभ हे शुंग काळातील प्रमुख स्थापत्य नमुने आहेत.
हिंदू मंदिरांची बांधणी सुरू झाली, ज्यात भगवान विष्णू, शिव आणि देवी यांची मूर्तीपूजा वाढली.
साहित्य आणि संस्कृती
संस्कृत नाटककार कालिदासाने आपल्या ‘मालविकाग्निमित्र’ नाटकात अग्निमित्र शुंगाचा उल्लेख केला आहे.
पाणिनीच्या व्याकरणास समर्थन मिळाले आणि महाकाव्ये अधिक प्रसिद्ध झाली.
धार्मिक योगदान
हिंदू धर्माचे पुनरुज्जीवन झाले आणि वैदिक परंपरांना महत्त्व मिळाले.
बौद्ध धर्मावरील निर्बंध वाढले, पण तो पूर्णपणे नष्ट झाला नाही.
शुंग साम्राज्याचा प्रभाव आणि वारसा
✔ भारताच्या हिंदू धर्माचे पुनरुज्जीवन: वैदिक परंपरा आणि हिंदू धर्माचे संरक्षण.
✔ विदेशी आक्रमणांविरुद्ध भारतीय शक्तीचे संरक्षण: ग्रीक आणि शक आक्रमणांना रोखले.
✔ भारतीय कला आणि स्थापत्याचा विकास: स्तूप, स्तंभ आणि हिंदू मंदिरांच्या स्थापनेला प्रारंभ.
✔ संस्कृत साहित्याचा विकास: महाकाव्ये, नाटके आणि व्याकरणाला राजाश्रय मिळाला.
निष्कर्ष
शुंग साम्राज्य हे मौर्य वंशानंतर हिंदू धर्माच्या पुनरुज्जीवनाचे प्रतीक होते. त्यांच्या धोरणांमुळे भारताच्या सांस्कृतिक आणि राजकीय इतिहासात मोठा बदल घडला.