संगम युग (इ.स.पू. 300 - इ.स. 300) हा दक्षिण भारताच्या इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचा आणि समृद्ध कालखंड मानला जातो. या काळात संगम साहित्याची निर्मिती झाली, ज्यामुळे तत्कालीन समाजरचना, प्रशासन, व्यापार, धर्म आणि संस्कृतीचे उत्कृष्ट चित्रण आपल्याला पाहायला मिळते.

संगम साहित्याच्या निर्मितीसाठी पांड्य राजवंशाने मोठे योगदान दिले. त्यांनी तीन संगम परिषदा आयोजित केल्या आणि विद्वानांना संरक्षित केले. यामुळे या कालखंडाला संगम युग असे नाव मिळाले.

संगम युगाचा भौगोलिक व ऐतिहासिक संदर्भ

संगम युगाचा कालखंड

इतिहासकारांच्या मते, संगम साहित्याची निर्मिती तीन वेगवेगळ्या संगम परिषदांमध्ये झाली.

1. पहिले संगम – हा सर्वांत प्राचीन मानला जातो, पण यातील साहित्य उपलब्ध नाही.

2. दुसरे संगम – या काळातील काही साहित्य मिळते, पण त्यातील बहुतांश ग्रंथ नष्ट झाले आहेत.

3. तिसरे संगम – या काळात रचलेले साहित्य उपलब्ध असून याचे महत्त्व सर्वाधिक आहे.

भौगोलिक विस्तार

संगम युगात दक्षिण भारताला ‘तमिऴकम’ असे संबोधले जात असे. या प्रदेशात चेर, चोल आणि पांड्य या तीन राजवंशांचे राज्य होते.

• चोल राजवंश – यांचे राज्य कावेरी खोऱ्यात होते.

• चेर राजवंश – केरळ आणि पश्चिम तामिळनाडू भागात या राजांचा प्रभाव होता.

• पांड्य राजवंश – मदुराई हे त्यांचे मुख्य केंद्र होते आणि त्यांनी संगम परिषदा भरवल्या.

संगम युगातील अर्थव्यवस्था आणि व्यापार

कृषी व उद्योग

• संगम युगातील अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने शेतीवर आधारित होती. तांदूळ, गहू, डाळी, ऊस आणि मसाल्यांचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर होत असे.

• लोहमिळन, साखर उद्योग आणि कापड विणकाम ही प्रमुख उद्योगधंदे होते.

आंतरराष्ट्रीय व्यापार

संगम युगात भारताचा व्यापार रोमन साम्राज्याशी मोठ्या प्रमाणावर होत असे.

• रोमन नाणी आणि सिरॅमिक वस्त्रांच्या अवशेषांवरून हे स्पष्ट होते की भारत-रोम व्यापार अत्यंत भरभराटीला आला होता.

• प्रमुख निर्यातीत मोती, मसाले, हस्तिदंत आणि कापड यांचा समावेश होता.

• पुखार (कावेरीपट्टणम), अरिकामेडू आणि मुजिरिस (कोडुंगल्लूर) ही प्रमुख बंदरे होती.

संगम साहित्य आणि त्याचे महत्त्व

संगम साहित्य हे त्या काळातील समाजाचे दर्पण मानले जाते.

संगम साहित्याचे प्रमुख ग्रंथ

• एट्टुतोगै (आठ संग्रहित ग्रंथ) – विविध विषयांवरील काव्यांचा संग्रह.

• पत्तुपाट्टु (दहा गीते) – राजे, निसर्ग आणि युद्धविषयक काव्ये.

• तोल्काप्पियम – तामिळ व्याकरण आणि काव्यशास्त्रावर आधारित ग्रंथ.

• पुरनानुरु आणि अयिनकुरु – युद्ध, समाजव्यवस्था आणि व्यापार यांचा उलगडा करणारे ग्रंथ.

संगम साहित्याचे विषय आणि वैशिष्ट्ये

संगम साहित्य प्रामुख्याने ‘अकाम’ आणि ‘पुरम’ या दोन संकल्पनांवर आधारित होते.

1. अकाम साहित्य – प्रेम, निसर्ग, व्यक्तिगत भावना आणि कौटुंबिक जीवनाचे वर्णन.

2. पुरम साहित्य – युद्ध, पराक्रम, समाजव्यवस्था, राजकारण आणि शौर्याची गाथा.

संगम युगानंतरची साहित्यकृती आणि त्यांचे महत्त्व

संगम युगानंतरच्या काळातही अनेक महत्त्वपूर्ण साहित्यकृतींची निर्मिती झाली. त्यात प्रमुखतः सिलप्पदिकारम आणि मणिमेकलै यांचा समावेश आहे.

1. सिलप्पदिकारम (Silapaddikaram)

हे तामिळ साहित्यातील सर्वांत प्रसिद्ध महाकाव्यांपैकी एक आहे.

• लेखक – इलंगो अडिगळ

• विषय – न्याय, स्त्रीशक्ती, समाजातील अन्याय आणि नैतिकता

• कथा – कोवलन आणि कण्णगी यांच्या प्रेमकथेवर आधारित. कोवलनला अन्यायाने मृत्यूदंड दिल्यानंतर कण्णगीचा संताप आणि तिच्या शापामुळे मदुराई जळून जाण्याची कथा.

2. मणिमेकलै (Manimekalai)

हे सिलप्पदिकारमच्या पुढील भागासारखे आहे आणि बौद्ध धर्माच्या प्रभावाखाली लिहिले गेले.

• लेखक – सीथलाई सत्तनार

• विषय – करुणा, मोक्ष आणि बौद्ध धर्माचा प्रचार

• कथा – मणिमेकलै ही नायिका बौद्ध धर्म स्वीकारते आणि मोक्षाच्या मार्गावर जाते.

3. जीवक चिंतामणी (Jivaka Chintamani)

हे एक जैन महाकाव्य असून जीवन, धर्म आणि अध्यात्मावर प्रकाश टाकते.

• विषय – जैन तत्वज्ञान, अहिंसा आणि मोक्ष

• प्रभाव – जैन धर्माच्या तत्वज्ञानाचा तामिळ समाजावर प्रभाव पडला.

संगम युगाचा प्रभाव आणि वारसा

संगम साहित्यामुळे तामिळ भाषा आणि संस्कृती समृद्ध झाली.

• तामिळ भाषेची वृद्धी – संगम साहित्य तामिळ भाषेच्या उत्कर्षाचा पाया मानले जाते.

• व्यापारी संबंधांचा विस्तार – रोमन साम्राज्याशी व्यापाराच्या माध्यमातून भारताचा आर्थिक आणि सांस्कृतिक विकास झाला.

• धर्माचा प्रभाव – बौद्ध आणि जैन धर्माचा प्रभाव वाढला, तसेच हिंदू धर्म अधिक व्यापक झाला.

निष्कर्ष

संगम युग हा दक्षिण भारताच्या सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक उन्नतीचा सुवर्णकाळ होता. संगम साहित्य आणि त्यानंतरच्या महाकाव्यांमुळे त्या काळातील जीवनशैलीचे उत्कृष्ट चित्रण आपल्यासमोर येते. आजही तामिळ संस्कृतीचा हा अभिमानास्पद वारसा जतन केला जातो.