रशियन क्रांती (Russian Revolution) ही 1917 मध्ये रशियात घडलेली एक ऐतिहासिक घटना होती, ज्याने तेथील झारशाहीचा (Tsarist regime) अंत करून साम्यवादी (Communist) राज्य व्यवस्थेची स्थापना केली. ही क्रांती दोन टप्प्यांत घडली – फेब्रुवारी क्रांती आणि ऑक्टोबर क्रांती. जगाच्या इतिहासात सत्ता, समाज आणि आर्थिक व्यवस्थेतील बदलांसाठी रशियन क्रांती एक महत्त्वाचा टप्पा मानला जातो.

रशियन क्रांतीची पार्श्वभूमी

1. झारशाहीची अत्याचारयुक्त सत्ता

रशियामध्ये झार निकोलस II च्या सत्तेखालील निरंकुश राजेशाही, लोकशाही प्रक्रियेचा अभाव आणि सामान्य जनतेवर होणारे अत्याचार यामुळे असंतोषाची लाट उसळली.

2. समाजातील विषमता

रशियामध्ये समाज तीन वर्गांत विभागला होता – शेतकरी, कामगार आणि जमीनदार. शेतकरी आणि कामगारांवर असलेल्या आर्थिक व सामाजिक अन्यायामुळे क्रांतीस वातावरण तयार झाले.

3. औद्योगिक क्रांतीचे अपयश

रशियातील औद्योगिक क्रांती अपूर्ण राहिली. कामगारांसाठी कमी वेतन, लांब कामाचे तास आणि अत्यंत दयनीय कामगार स्थितीमुळे श्रमिक वर्ग असंतुष्ट झाला.

4. प्रथम महायुद्धाचा प्रभाव (1914-18)

प्रथम महायुद्धामुळे रशियन अर्थव्यवस्था कोसळली. युद्धामुळे अन्नधान्याचा तुटवडा आणि महागाई वाढली. सैन्यात मोठ्या प्रमाणावर माणसांचा मृत्यू झाला, ज्यामुळे लोकांमध्ये झारच्या विरोधात असंतोष निर्माण झाला.

फेब्रुवारी क्रांती (मार्च 1917)

फेब्रुवारी क्रांती ही सेंट पीटर्सबर्गमधील (त्यावेळी पेत्रोग्राड) कामगारांनी आणि शेतकऱ्यांनी छेडलेल्या आंदोलनाने सुरुवात झाली. झार निकोलस II याला सत्ता सोडावी लागली, आणि तात्पुरत्या सरकारची (Provisional Government) स्थापना झाली. मात्र, या सरकारने लोकांच्या अपेक्षा पूर्ण करण्यात अपयश आल्याने असंतोष कायम राहिला.

ऑक्टोबर क्रांती (नोव्हेंबर 1917)

A. बोल्शेविक पक्षाचा उदय

व्लादिमीर लेनिन यांच्या नेतृत्वाखालील बोल्शेविक पक्षाने लोकांना 'शांती, जमीन आणि भाकर' (Peace, Land and Bread) या घोषणांद्वारे आकर्षित केले.

B. तात्पुरत्या सरकारचा पराभव

ऑक्टोबर क्रांतीदरम्यान, बोल्शेविक पक्षाने तात्पुरत्या सरकारचा राजीनामा घेतला आणि सत्ता हस्तगत केली. सत्तास्थाने काबीज करून साम्यवादी सरकारची स्थापना करण्यात आली.

रशियन क्रांतीचे परिणाम

1. झारशाहीचा अंत: रशियन साम्राज्याचा शेवट होऊन झार निकोलस II आणि त्याच्या कुटुंबियांची हत्या करण्यात आली.

2. सोव्हिएत युनियनची स्थापना (1922): बोल्शेविक पक्षाच्या प्रभावाखाली जगातील पहिले साम्यवादी राष्ट्र स्थापन झाले, ज्याला पुढे सोव्हिएत युनियन (USSR) असे नाव देण्यात आले.

3. साम्यवादी विचारसरणीचा प्रसार: रशियन क्रांतीमुळे साम्यवादाचा प्रसार जगभर झाला. चीन, क्युबा, आणि इतर देशांमध्ये साम्यवादी चळवळींना प्रेरणा मिळाली.

4. जगभरातील श्रमिक वर्गासाठी प्रेरणा: रशियन क्रांतीने कामगार आणि शेतकऱ्यांना त्यांचे हक्क मिळविण्यासाठी लढण्याची प्रेरणा दिली.

5. नवीन आर्थिक धोरण (NEP): प्रारंभीच्या काळात बोल्शेविक सरकारने नवीन आर्थिक धोरण आणले, ज्याद्वारे राज्यसंस्थात्मक नियोजनावर भर देण्यात आला.

रशियन क्रांतीतील प्रमुख व्यक्तिमत्त्वे

व्लादिमीर लेनिन: बोल्शेविक पक्षाचा नेता व क्रांतीचा मुख्य योजनाकार. लेनिनने मार्क्सच्या विचारांना रशियन समाजात रुजवले.

लेव्ह ट्रॉट्स्की: क्रांतीचा महत्त्वाचा सहकारी, ज्याने रेड आर्मीची स्थापना व नेतृत्व केले.

झार निकोलस II: रशियन साम्राज्याचा शेवटचा सम्राट, ज्याच्या निरंकुशतेने क्रांतीस चालना मिळाली.

परीक्षांच्या दृष्टिकोनातून महत्त्व

A. इतिहासातील क्रांत्यांचे महत्त्व: रशियन क्रांतीचा अभ्यास इतर जगभरातील क्रांत्यांच्या अभ्यासासाठी महत्त्वाचा आहे, जसे की फ्रेंच क्रांती किंवा भारतीय स्वातंत्र्य चळवळ.

B. मार्क्सवादी विचारसरणी: समाजवाद, साम्यवाद, आणि मार्क्सवादाच्या विचारसरणीचा अभ्यास सामाजिक न्याय आणि आर्थिक धोरणे समजून घेण्यासाठी महत्त्वाचा ठरतो.

C. आंतरराष्ट्रीय राजकारण: शीतयुद्ध (Cold War) समजण्यासाठी रशियन क्रांती आणि साम्यवादाचा अभ्यास उपयुक्त आहे.

रशियन क्रांती ही आधुनिक इतिहासातील महत्त्वपूर्ण घटना असून, तिने संपूर्ण जगाला नव्या प्रकारच्या राजकीय, सामाजिक, आणि आर्थिक व्यवस्थेची दिशा दिली. साम्यवाद, समाजवाद, आणि श्रमिकांच्या अधिकारांसाठी लढा देण्यासाठी प्रेरणा देणारी ही क्रांती अनेक राष्ट्रांसाठी दिशादर्शक ठरली. यूपीएससी आणि एमपीएससीच्या अभ्यासासाठी रशियन क्रांती हा विषय इतिहास, समाजशास्त्र, आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध या विषयांशी जोडलेला असल्याने अत्यंत महत्त्वाचा आहे.