पाल, प्रतिहार आणि राष्ट्रकूट वंश
इसवी सनाच्या आठव्या ते दहाव्या शतकादरम्यान भारतीय उपखंडातील राजकीय दृश्यपटलावर तीन प्रमुख साम्राज्यांनी वर्चस्व गाजवले – पूर्व भारतात पाल वंश, उत्तर व पश्‍चिम भारतात प्रतिहार वंश आणि दक्षिण भारतात राष्ट्रकूट वंश. ही तीनही साम्राज्ये केवळ राजकीय नव्हे, तर सांस्कृतिक, शैक्षणिक आणि स्थापत्यदृष्ट्याही अत्यंत समृद्ध होती. या तीनही वंशांनी "कन्नौज" या उत्तर भारतातील अत्यंत महत्वाच्या व शहर-राजधानीसाठी एकमेकांशी स्पर्धा केली – ज्याला इतिहासात ‘त्रिकोणीय संघर्ष’ (Tripartite Struggle) म्हणून ओळखलं जातं.
1.पाल वंश (Pala Dynasty)
स्थापना व उगम:
पाल वंशाचा प्रारंभ गोपाल या राजाने इ.स. 750 साली केला. बंगालमध्ये निर्माण झालेल्या अराजकतेमुळे तेथील प्रमुखांनी जनमताद्वारे गोपाळला राजा म्हणून निवडले. ही घटना मध्ययुगीन भारतात लोकनियुक्त राजाची पहिले उदाहरण म्हणून मानली जाते.
'पाल' हे उपसर्ग सर्व राजांनी वापरले – ज्याचा अर्थ ‘संरक्षक’ होतो.
प्रमुख राजे:
1. गोपाल (750–770 इ.स.)
बंगालमधील सुव्यवस्थेची पुनर्स्थापना.
नालंदा विद्यापीठाचे पुनर्निर्माण.
2. धर्मपाल (770–810 इ.स.)
सर्वात सामर्थ्यशाली पाल सम्राट.
कन्नौजच्या सिंहासनावर आपला मांडलिक बसवण्याचा यशस्वी प्रयत्न.
विक्रमशिला विद्यापीठ स्थापले.
3. देवपाल (810–850 इ.स.)
पाल साम्राज्याचा सर्वाधिक विस्तार.
दक्षिणेकडील ओरिसा, असम व मध्य भारतातील भागांवर विजय.
विदेशी बौद्ध विहारांना अनुदान.
धर्म, शिक्षण व सांस्कृतिक योगदान:
पाल बौद्ध धर्माचे विशेषतः महायान पंथाचे समर्थक होते.
नालंदा, विक्रमशिला, सोमापुरी व ओदंतपुरी ही जगप्रसिद्ध शिक्षणकेंद्रे पालांच्या काळात समृद्ध झाली.
कला व स्थापत्य: पाल मूर्तीकला ही विशिष्ट शैलीने ओळखली जाते – कांस्य (Bronze) व पाषाणातील नयनरम्य मूर्ती.
2.प्रतिहार वंश (Pratihara Dynasty)
स्थापना व उगम:
राजा नागभट्ट I (इ.स. 730) यांनी प्रतिहार वंशाची स्थापना केली. प्रारंभी ग्वाल्हेरच्या पश्चिमेकडील प्रदेशावर त्यांचे अधिपत्य होते.
अरब आक्रमकांना प्रतिहाऱ्यांनी मोठ्या पराक्रमाने रोखले. त्यामुळे त्यांना ‘हिंदू धर्माचे रक्षक’ अशी उपाधी मिळाली.
प्रमुख राजे:
1. नागभट्ट I (739–760 इ.स.)
अरब आक्रमणाचा यशस्वी प्रतिकार.
साम्राज्याचा प्रारंभिक विस्तार.
नागभट्ट I च्या पाठोपाठ दोन कमकुवत उत्तराधिकारी होते, त्यांचे पुतणे देवराज आणि कक्कूका, ज्यांच्यानंतर वत्सराज आले.
2. वत्सराज (775–805 इ.स.)
कन्नौजसाठी पाल व राष्ट्रकूटांशी संघर्ष.
3. मिहिर भोज (836–885 इ.स.)
सर्वात प्रभावशाली प्रतिहार सम्राट.
गंगेपासून सिंधुपर्यंत व राज्याच्या दक्षिण टोकापर्यंत प्रभाव.
'आदि प्रतिहार' म्हणून प्रसिद्ध.
अरब प्रवासी अल-मसूदी यांनी त्याच्या वैभवाचे वर्णन केले आहे.
धर्म, स्थापत्य व साहित्य:
प्रतिहार राजे वैष्णव संप्रदायाचे अनुयायी होते.
अनेक भव्य मंदिरे उभारली – विशेषतः ग्वाल्हेर, कन्नौज, व अभीनेश्वर येथील.
त्यांनी संस्कृत व अपभ्रंश साहित्याचे संरक्षण केले.
3.राष्ट्रकूट वंश (Rashtrakuta Dynasty)
स्थापना व उगम:
राष्ट्रकूट हे मूळचे कदाचित कर्नाटक प्रदेशातील होते.
दंतिदुर्ग (735 इ.स.) यांनी चालुक्यांना पराभूत करून राष्ट्रकूट साम्राज्य स्थापले.
राजधानी – मन्यखेते (म्हैसूर)
प्रमुख राजे:
1. दंतिदुर्ग (735–756 इ.स.)
चालुक्यांचा पराभव करून शक्तिशाली वंश निर्माण केला.
2. कृष्ण I:
एलोरा येथील कैलास मंदिर (एकाश्म मंदिर) उभारले – स्थापत्यकलेचा अत्युच्च नमुना.
3. गोविंद III व अमोघवर्ष I:
उत्तर भारतातील मोहिमा; अमोघवर्ष धार्मिक सहिष्णुतेसाठी आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या प्रसिद्ध.
अमोघवर्ष - ‘कविराजमार्ग’ या कन्नड साहित्यकृतीचे लेखन.
धर्म व कला:
राष्ट्रकूटांनी शैव, वैष्णव व जैन धर्मांना समान आश्रय दिला.
एलोरा येथील लेणी ही राष्ट्रकूट स्थापत्याचे उत्कृष्ट उदाहरण.
त्यांनी कन्नड व संस्कृत साहित्यास प्रोत्साहन दिले.
त्रिकोणीय संघर्ष (Tripartite Struggle)
कन्नौज – गंगेच्या काठी वसलेले संपन्न व सामरिक दृष्ट्या महत्त्वाचे नगर.
पाल, प्रतिहार व राष्ट्रकूट या तीन साम्राज्यांमध्ये कन्नौजवर नियंत्रणासाठी दीर्घकालीन संघर्ष झाला.
पाल - धर्मपालच्या कारकिर्दीत तात्पुरते यश
प्रतिहार - मिहिर भोजच्या काळात दीर्घकाळ नियंत्रण
राष्ट्रकूट - उत्तर भारतात आक्रमणपर यश; स्थायीत्व नव्हते
अधःपतनाची कारणे
पाल: कमजोर राजे, बौद्ध धर्माचे अधःपतन, बाह्य आक्रमण
प्रतिहार: केंद्रीय सत्तेचा ऱ्हास, मांडलिक बंड, आर्थिक दुर्बलता
राष्ट्रकूट: चालुक्यांचा पुनरुत्थान, अंतर्गत संघर्ष, वारंवार युद्ध
पाल, प्रतिहार आणि राष्ट्रकूट वंशांनी भारतीय इतिहासाच्या मध्ययुगीन पर्वात आपल्या भव्यतेची अमीट छाप सोडली. त्यांनी केवळ राजकीय सत्ता गाजवली नाही, तर बौद्ध, हिंदू आणि जैन धर्माला संरक्षण दिलं; शिक्षणाच्या प्रसारासाठी विद्यापीठं उभारली; आणि स्थापत्यकलेत नवे उच्चांक गाठले. त्यांचा परस्पर संघर्ष जरी भारताच्या एकात्मतेस आडवा गेला, तरीही सांस्कृतिकदृष्ट्या हे सर्व वंश आपल्याला ऐतिहासिक समृद्धीचे द्योतक वाटतात.