जैन धर्म हा भारतातील एक प्राचीन धर्म आहे, ज्याची मुळे वैदिक संस्कृतीच्या पूर्वीपासून आढळतात. अहिंसा, सत्य, अपरिग्रह यांसारख्या मूलभूत तत्त्वांवर आधारित हा धर्म आत्मशुद्धी आणि मोक्ष प्राप्तीच्या मार्गावर भर देतो. या लेखात आपण जैन धर्माचा ऐतिहासिक पार्श्वभूमी, तीर्थंकरांचे स्थान, महावीर स्वामी यांचे जीवन, जैन तत्त्वज्ञान, जैन धर्माच्या प्रमुख संप्रदायांचा सखोल अभ्यास करू.

जैन धर्माची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

जैन धर्माच्या मुळांचा शोध घेतल्यास असे आढळते की हा धर्म वैदिक परंपरेपेक्षा प्राचीन असून सिंधू संस्कृतीशी याचा काहीसा संबंध असावा. जैन धर्माने वेदांना प्रमाण मानले नाही आणि कर्मकांड, यज्ञ, बलिदान यांना विरोध दर्शवला. जैन धर्माच्या विचारांमध्ये श्रमण परंपरेचा प्रभाव आढळतो. जैन धर्माला सहस्रो वर्षांचा इतिहास असून त्याने भारतीय समाजावर खोलवर प्रभाव टाकला आहे.

तीर्थंकरांचे स्थान आणि भूमिका

जैन धर्मातील तीर्थंकर

जैन धर्मानुसार, विश्वाच्या प्रत्येक युगामध्ये 24 तीर्थंकर होतात, जे धर्माच्या पुनर्स्थापनेसाठी जन्म घेतात. ते मोक्षमार्ग दाखवतात आणि जनतेला अधार्मिक आचारांपासून परावृत्त करतात. या 24 तीर्थंकरांपैकी पहिले तीर्थंकर ऋषभदेव आणि शेवटचे तीर्थंकर वर्धमान महावीर होते.

काही प्रमुख तीर्थंकर

1. ऋषभदेव – पहिले तीर्थंकर, ज्यांना आदिनाथ असेही म्हणतात. त्यांना जैन धर्माचा संस्थापक मानले जाते.

2. पार्श्वनाथ – 23वे तीर्थंकर, त्यांनी अहिंसा, सत्य, अस्तेय आणि अपरिग्रह यांचे तत्त्वज्ञान दिले.

3. वर्धमान महावीर – 24वे आणि शेवटचे तीर्थंकर, ज्यांनी जैन धर्माचा व्यापक प्रसार केला.

वर्धमान महावीर यांचे जीवन आणि धर्मप्रसार

प्रारंभिक जीवन

• महावीरांचा जन्म इ.स.पू. 540 मध्ये कुंडग्राम (सध्याचे बिहार) येथे झाला.

• त्यांच्या वडिलांचे नाव सिद्धार्थ आणि मातोश्री त्रिशला होत्या. ते ज्ञात्रिक कुळातील क्षत्रिय होते.

• बालपणापासूनच त्यांना अध्यात्माची ओढ होती.

ज्ञानप्राप्ती आणि संन्यास

• 30व्या वर्षी त्यांनी घरादार त्यागून संन्यास घेतला.

• त्यांनी 12 वर्षे कठोर तपश्चर्या केली आणि शेवटी कैवल्य ज्ञान (परम ज्ञान) प्राप्त केले.

• त्यानंतर त्यांना 'महावीर' आणि 'जिन' (विजेता) ही पदवी मिळाली.

धर्मप्रसार

• महावीरांनी अहिंसा, अपरिग्रह आणि संयम यावर जोर दिला.

• त्यांनी जनसामान्यांसाठी प्राकृत भाषेत उपदेश दिला, त्यामुळे त्यांचा धर्म लोकांमध्ये सहज पोहोचला.

• त्यांच्या शिकवणींमुळे जैन धर्माची लोकप्रियता वाढली.

जैन धर्माची प्रमुख शिकवण

त्रिरत्न (Three Jewels)

महावीरांनी जैन धर्मासाठी त्रिरत्न संकल्पना मांडली. ती मोक्ष प्राप्तीसाठी आवश्यक मानली जाते.

1. सम्यक दर्शन (योग्य श्रद्धा)

2. सम्यक ज्ञान (योग्य ज्ञान)

3. सम्यक चारित्र्य (योग्य आचरण)

पंच महाव्रत (Five Great Vows)

संन्यासी आणि सामान्य अनुयायांसाठी महावीरांनी पंच महाव्रत सांगितली.

1. अहिंसा: कोणत्याही सजीवाला कोणत्याही प्रकारे इजा करू नये.

2. सत्य: नेहमी सत्य बोलावे.

3. अस्तेय: परधन किंवा वस्तूंची चोरी करू नये.

4. ब्रह्मचर्य: मानसिक आणि शारीरिक शुद्धता ठेवावी.

5. अपरिग्रह: भौतिक संपत्तीची आसक्ती सोडावी.

कर्म आणि पुनर्जन्म

• जैन धर्मानुसार, प्रत्येक कृतीस कर्मसिद्धांत लागू असतो.

• माणसाच्या कर्मांवर त्याचा पुढील जन्म आणि मोक्ष अवलंबून असतो.

• आत्मशुद्धी केल्यास मोक्षप्राप्ती होते.

जैन धर्माच्या महत्त्वाच्या संकल्पना

1. अहिंसा (Non-violence)

• जैन धर्मात अहिंसेला सर्वोच्च स्थान आहे.

• ही संकल्पना फक्त मानवी जीवनापुरती मर्यादित नाही, तर सूक्ष्म जीवांपर्यंतही तिचा विस्तार आहे.

2. अनेकांतवाद (Theory of Multiple Perspectives)

• प्रत्येक गोष्टीच्या अनेक बाजू असतात, म्हणून कोणताही एक दृष्टिकोन अंतिम मानता येत नाही.

• हे तत्त्व सहिष्णुता आणि परस्पर समन्वय शिकवते.

3. स्याद्वाद (Doctrine of Maybe)

• कोणतीही गोष्ट पूर्णतः सत्य किंवा असत्य नसते, तर ती वेगवेगळ्या दृष्टिकोनातून समजून घ्यावी लागते.

जैन धर्मातील संप्रदाय

1. श्वेतांबर संप्रदाय

• या संप्रदायाचे साधू पांढरे वस्त्र परिधान करतात.

• ते महावीरांनी विवाहित जीवन स्वीकारल्याचे मानतात.

• त्यांच्या मते स्त्रियांनाही मोक्ष प्राप्त होऊ शकतो.

2. दिगंबर संप्रदाय

• या संप्रदायाचे साधू वस्त्र धारण करत नाहीत.

• त्यांचा विश्वास आहे की मोक्ष मिळवण्यासाठी सर्व भौतिक बंधने सोडणे आवश्यक आहे.

• त्यांच्यानुसार स्त्रियांना मोक्ष प्राप्ती शक्य नाही, म्हणून त्यांना पुढील जन्मात पुरुष म्हणून जन्म घ्यावा लागतो.

3. स्थानकवासी

• हे श्वेतांबर संप्रदायाचा एक उपसंप्रदाय आहे.

• मूर्तीपूजेला विरोध करतात आणि ध्यान व अहिंसेवर भर देतात.

4. तेरापंथी

• तेरापंथी संप्रदायही मूर्तीपूजेला विरोध करणारा आहे.

• ते एका गुरूच्या मार्गदर्शनाखाली कार्य करतात.

निष्कर्ष

जैन धर्म हा भारताच्या धार्मिक आणि तत्त्वज्ञानपर वारशाचा अविभाज्य भाग आहे. महावीरांनी दिलेले अहिंसा, अपरिग्रह, सत्य यासारखे तत्त्वज्ञान आजच्या काळातही अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जैन धर्माचा प्रभाव भारतीय संस्कृती, कला, स्थापत्य आणि समाजरचनेवरही मोठ्या प्रमाणावर दिसून येतो. UPSC आणि MPSC परीक्षांसाठी जैन धर्माचा अभ्यास महत्त्वाचा आहे, कारण यामध्ये भारताच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक इतिहासाची सखोल माहिती मिळते.