फ्रेंच क्रांती (1789-1799) ही आधुनिक युगातील एक महत्त्वपूर्ण घटना मानली जाते. ती केवळ फ्रान्समध्येच नाही, तर संपूर्ण जगात राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक विचारधारांना प्रेरणा देणारी ठरली. ह्या क्रांतीमुळे अभिजात सामंतशाही व्यवस्थेचा अंत झाला आणि स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता ह्या मूल्यांना जन्म मिळाला. या क्रांतीचा प्रभाव भारतासारख्या वसाहती देशांवरही मोठा झाला.
फ्रेंच क्रांतीची कारणे
अ) सामाजिक कारणे
फ्रेंच समाज प्रबोधन काळापूर्वी तीन वर्गांमध्ये विभागलेला होता:
1. पहिला वर्ग (धार्मिक वर्ग - Clergy):
चर्चचे अधिकारी आणि धर्मगुरू यांचा समावेश होता.
त्यांना विशेष सवलती होत्या आणि ते करमुक्त होते.
2. दुसरा वर्ग (सामंत वर्ग - Nobility):
राजे, सरदार आणि जमीनदार यांचा समावेश होता.
त्यांना देखील विशेषाधिकार होते आणि ते सर्वसामान्यांवर कर लादायचे.
3. तिसरा वर्ग (सामान्य जनता):
या वर्गात शेतकरी, व्यापारी, कामगार आणि शहरातील गरीब लोकांचा समावेश होता.
98% लोकसंख्या असलेल्या या वर्गावर सर्व करांचा भार होता.
या वर्गाला सामाजिक व राजकीय अधिकार मिळत नव्हते.
ब) आर्थिक कारणे
राजकोषीय संकट: लुई XVI च्या राजवटीत फ्रान्सवर प्रचंड कर्जाचा बोजा झाला होता. अमेरिकन स्वातंत्र्ययुद्धासाठी दिलेल्या आर्थिक मदतीमुळे स्थिती आणखी बिकट झाली.
अकार्यक्षम करप्रणाली: करप्रणालीत भ्रष्टाचार व पक्षपात होता. सर्व कर तिसऱ्या वर्गावर लादले जात होते.
अन्नधान्याचा तुटवडा आणि महागाई: 1788-89 मध्ये अन्नधान्याचे पीक नष्ट झाले. अन्नधान्याच्या किमती प्रचंड वाढल्या आणि गरिबीने लोकांना ग्रासले.
क) राजकीय कारणे
सामंतशाही राजवट: लुई XVI हा एक दुबळा राजा होता, जो जनतेच्या मागण्यांकडे दुर्लक्ष करत होता.
विचारवंतांचा प्रभाव: रूसो, वॉल्टेअर आणि माँतेस्क्यू यांसारख्या विचारवंतांनी स्वतंत्रता, समानता आणि लोकशाही मूल्यांचा प्रसार केला.
ड) प्रबोधन विचारसरणी (Enlightenment):
वॉल्टेअर यांनी चर्च आणि धार्मिक अंधश्रद्धांना विरोध केला.
रूसो यांनी सामाजिक करार (Social Contract) या ग्रंथात लोकसत्ता व लोकशाहीची संकल्पना मांडली.
माँतेस्क्यू यांनी सत्तांचे विभाजन आणि नियंत्रण या सिद्धांतांचा प्रचार केला.
क्रांतीची सुरुवात
I. इस्टेट्स जनरलची बैठक (5 मे 1789)
राजाने आर्थिक संकटावर तोडगा काढण्यासाठी इस्टेट्स जनरलची बैठक बोलावली.
इथे प्रथम व दुसरा वर्ग एकत्र येऊन तिसऱ्या वर्गावर वर्चस्व गाजवायचा प्रयत्न करत होते.
तिसऱ्या वर्गाच्या प्रतिनिधींनी राष्ट्रीय सभा स्थापन केली आणि घोषणा केली की ते फ्रान्सचे संपूर्ण जनतेचे प्रतिनिधित्व करतात.
II. टेनिस कोर्ट शपथ (20 जून 1789)
राष्ट्रीय सभेने टेनिस कोर्टवर शपथ घेतली की ते नवीन संविधान तयार होईपर्यंत स्वस्थ बसणार नाहीत.
III. बॅस्टिलचा किल्ला पाडणे (14 जुलै 1789)
पॅरिसमधील बॅस्टिल किल्ला, जो अत्याचार व निरंकुशतेचे प्रतीक मानला जात होता, तो क्रांतिकारकांनी पाडला.
ही घटना फ्रेंच क्रांतीची सुरुवात मानली जाते.
महत्त्वाचे टप्पे
A. घटनात्मक राजवट (1789-1792)
मानवाधिकारांची घोषणा (Declaration of the Rights of Man and of the Citizen, 1789): स्वातंत्र्य, समता, संपत्ती व सुरक्षा यांचे अधिकार जनतेला देण्यात आले.
चर्चच्या संपत्तीचे राष्ट्रीयकरण: चर्चची संपत्ती ताब्यात घेऊन राजकीय उद्देशांसाठी वापरण्यात आली.
संविधान (1791): राजाला सीमित अधिकार देऊन घटनात्मक राजेशाही स्थापन करण्यात आली.
B. प्रजासत्ताक राजवट (1792-1795)
1792 मध्ये फ्रान्स प्रजासत्ताक घोषित करण्यात आला.
लुई XVI ची फाशी (21 जानेवारी 1793): राजाला देशद्रोहाच्या आरोपाखाली गिलोटिनवर फाशी देण्यात आली.
रोबेस्पिएरचा दहशतकाल (Reign of Terror, 1793-1794): जॅकोबिन पक्ष सत्तेत आला आणि रोबेस्पिएर याने हजारो लोकांना फाशी दिले. गिलोटिन (शिरच्छेद) हा क्रांतीचा भयावह चेहरा बनला.
C. डायरेक्टरी राजवट (1795-1799)
रोबेस्पिएरच्या मृत्यूनंतर नवीन संविधान तयार करण्यात आले.
डायरेक्टरी ही पाच सदस्यांची कार्यकारी परिषद होती.
मात्र, ही व्यवस्था भ्रष्टाचार व अकार्यक्षमता यामुळे टिकली नाही.
नेपोलियनचा उदय (1799)
नेपोलियन बोनापार्ट याने 1799 मध्ये बंड घडवून सत्ता हस्तगत केली आणि कॉन्सुलेट राजवट सुरू केली.
नेपोलियनने फ्रेंच क्रांतीच्या मूल्यांवर आधारित अनेक सुधारणा केल्या, ज्यातून नवीन फ्रान्सचा पाया रचला गेला.
फ्रेंच क्रांतीची वैशिष्ट्ये
1. राजकीय परिवर्तन:
सामंतशाहीचा अंत झाला आणि प्रजासत्ताक स्थापन झाले.
2. सामाजिक बदल:
सामाजिक वर्गव्यवस्था नष्ट झाली आणि समानतेची संकल्पना रुजली.
3. आर्थिक सुधारणा:
चर्चची संपत्ती राष्ट्रीय करण्यात आली.
4. मानवाधिकारांची घोषणा:
जगात सर्वप्रथम मानवाधिकारांची स्पष्ट घोषणा झाली.
5. विचारधारांचा प्रसार:
लोकशाही, राष्ट्रवाद आणि उदारमतवादी विचारसरणी यांना चालना मिळाली.
6. फ्रेंच क्रांतीचे जागतिक परिणाम:
अ) युरोपवर प्रभाव
फ्रेंच क्रांतीमुळे युरोपातील सामंतशाही व्यवस्थेला मोठे आव्हान मिळाले.
नेपोलियन युद्धांद्वारे क्रांतीचे विचार संपूर्ण युरोपभर पसरले.
ब) अमेरिका व इतर वसाहतींवर प्रभाव
अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यलढ्याला प्रेरणा मिळाली.
लॅटिन अमेरिकेतील स्वातंत्र्य चळवळींना चालना मिळाली.
क) भारतावर प्रभाव
भारतीय समाजसुधारक व नेत्यांनी समता आणि स्वातंत्र्य या विचारांना आत्मसात केले.
स्वातंत्र्यलढ्याला प्रेरणा मिळाली, विशेषतः लोकशाही आणि राष्ट्रीय एकात्मतेच्या कल्पनांना महत्त्व आले.
निष्कर्ष
फ्रेंच क्रांती ही केवळ एका देशाची राजकीय व सामाजिक क्रांती नव्हती, तर ती जागतिक विचारक्रांती होती. तिने युरोपातील सामंतशाही व्यवस्थेवर निर्णायक प्रहार केला आणि आधुनिक लोकशाही विचारांना जन्म दिला.
तिसऱ्या वर्गातील सामान्य जनतेने अत्याचार, विषमता आणि अन्यायाविरुद्ध उठाव केला, हीच तिची खरी प्रेरणादायक बाजू आहे. या क्रांतीने लोकशाहीचा पाया, मानवाधिकारांचा स्वीकार आणि राष्ट्रीयत्वाचा उदय घडवून आणला.
भारतीय राज्यघटनेतील मूल्ये – समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुता यांना देखील फ्रेंच क्रांतीचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे. म्हणूनच, फ्रेंच क्रांतीचा अभ्यास करणे हे केवळ परीक्षेच्या दृष्टिकोनातून नाही, तर एक जागरूक नागरिक म्हणूनही अत्यंत महत्त्वाचे ठरते.
सरावासाठी प्रश्न:
1. Evaluate the impact of the French Revolution on the global struggle for democracy and nationalism. To what extent did it influence revolutionary movements in other parts of the world, including India. (250 Words, 15 Marks)
लोकतंत्र और राष्ट्रवाद के लिए वैश्विक संघर्ष पर फ्रांसीसी क्रांति के प्रभाव का मूल्यांकन करें। इसने भारत सहित विश्व के अन्य हिस्सों में क्रांतिकारी आंदोलनों को किस हद तक प्रभावित किया।
2. Examine the rise and fall of Napolean Bonaparte in the context of the French Revolution. To what extent did Napolean uphold the revolutionary ideals of liberty, equality and fraternity? (250 Words, 15 Marks)
फ्रांसीसी क्रांति के संदर्भ में नेपोलियन बोनापार्ट के उत्थान और पतन का परीक्षण करें। नेपोलियन ने किस हद तक स्वतंत्रता, समानता और बंधुत्व के क्रांतिकारी आदर्शों को कायम रखा?