भारतीय उपखंडाच्या इतिहासात इस्लामी सत्तेची स्थिर स्थापना ही 12व्या शतकाच्या उत्तरार्धात झाली. यापूर्वी अरब व तुर्की आक्रमण झाले असले तरी, ती फक्त लुटीपुरती मर्यादित होती. परंतु मुहम्मद घोरीच्या विजयानंतर भारतात स्थायी इस्लामी राजसत्ता निर्माण झाली, जिचा केंद्रबिंदू होता – दिल्ली. त्यामुळे पुढील 320 वर्षांच्या कालखंडाला 'दिल्ली सल्तनत' असे संबोधले जाते.
दिल्ली सल्तनतचा कालखंड (1206–1526)
हा कालखंड 5 प्रमुख राजवंशांनी व्यापलेला होता:
क्रमांक | वंशाचे नाव | कालावधी | संस्थापक
1 | गुलाम वंश | 1206–1290 | कुतुबुद्दीन ऐबक
2 | खिलजी वंश | 1290–1320 | जलालुद्दीन खिलजी
3 | तुघलक वंश | 1320–1414 | गयासुद्दीन तुघलक
4 | सैय्यद वंश | 1414–1451 | खिज्र खाँ
5 | लोदी वंश | 1451–1526 | बहलोल लोदी
गुलाम वंश (1206–1290)
पार्श्वभूमी:
मुहम्मद घोरी याने हिंदुस्थानावर विजय मिळवून अनेक प्रदेश आपल्या अखत्यारीत घेतले.
त्याचा प्रमुख गुलाम कुतुबुद्दीन ऐबक याने 1206 मध्ये स्वतःला स्वतंत्र घोषित केले.
प्रमुख सुलतान:
1.कुतुबुद्दीन ऐबक (1206–1210)
'लाखबक्ष' म्हणून प्रसिद्ध – उदार दानशूर.
कुतुबमिनार बांधणीची सुरुवात केली.
अचानक पोलो खेळताना मृत्यू.
2.इल्तुतमिश (1211–1236)
ऐबकचा जावई. सर्वांत प्रभावी सुलतान.
'इक्तादारी प्रथा' ची स्थापना.
'दिल्ली' ही सल्तनतीची अधिकृत राजधानी केली.
राजपुत वंशांवर निर्णायक विजय.
बगदादच्या खलीफाकडून 'सुलतान' ही पदवी प्राप्त.
3.रझिया सुलताना (1236–1240)
दिल्लीच्या गादीवर बसणारी पहिली व एकमेव स्त्री सुलतान.
पुरुषवर्चस्वाला आव्हान दिले – पण सरदारवर्गाने तिला मान्य केले नाही.
तिची हत्या करण्यात आली.
4.बल्बन (1266–1287)
'निजाम-ए-मुस्तकिल' (कठोर आणि एकछत्री सत्ता) सिद्धांत.
सरदारांचे आणि तुर्की अमिरांचे बंड मोडले.
स्वतःला 'जिल्ले-इलाही' (ईश्वराचा प्रतिनिधी) मानायचा.
'सज्जाद-ओ-कुस' (साष्टांग नमस्कार) दरबारी परंपरा सुरू केली.
खिलजी वंश (1290–1320)
जलालुद्दीन खिलजी – सौम्य, परंतु अशक्त सुलतान. त्याचा पुतण्या अलाउद्दीनने त्याचा वध करून सत्ता हस्तगत केली.
अलाउद्दीन खिलजी (1296–1316)
>दक्षिण भारतातील मोहिमा:
मलिक काफूरने यादव (देवगिरी), काकतीय (वारंगल), होयसळ (द्वारसमुद्र), पांड्य (मदुराई) राज्यांवर विजय मिळवले.
दक्षिण भारत दिल्लीच्या अधीन झाला, परंतु पूर्णतः सल्तनतीचा भाग झाला नाही.
>प्रशासनिक सुधारणा:
स्थायी लष्कर, पगारी सैनिक, शिस्तबद्ध रचना.
दर प्रणाली : जीवनावश्यक वस्तूंवर दर निश्चित केला.
बाजार नियंत्रण : दिल्लीतील बाजारावर सरकारचा थेट ताबा.
खुफिया व्यवस्था मजबूत.
>सामाजिक धोरण:
बंड मोडण्यासाठी उलमा, अमीर, व सत्ताधारी सरदारांवर अंकुश.
जमीनदारांना लूटण्यास मज्जाव.
>मरणोत्तर सत्तांतर:
अलाउद्दीननंतर सत्तासंघर्ष. त्याचा अल्पवयीन मुलगा शहाबुद्दीन उमर च्या नावावर सत्ता घेणारा खुसरू खान हाच वंशाचा शेवट.
तुघलक वंश (1320–1414)
1.गयासुद्दीन तुघलक (1320–1325)
मजबूत स्थापत्य निर्मिती: तुघलकाबाद किल्ला.
दिल्लीतला दारिद्र्य आणि अनुशासन सुधारणे.
2.मुहम्मद बिन तुघलक (1325–1351)
बुद्धिमान पण अतीप्राय धोरणांमुळे अपयशी.
>प्रमुख निर्णय व परिणाम:
1. राजधानी हलवणे – दिल्ली → दौलताबाद → दिल्ली (यात्रेत हजारो नागरिक मृत).
2. तांब्याचे चलन – बनावट नाण्यांमुळे आर्थिक कोसळ.
3. बंगाल, सिंध, महाराष्ट्रात उठाव – सल्तनतीत तुटाफूट.
3.फिरोज शाह तुघलक (1351–1388)
लोकहितवादी सुलतान.
कालवे, दवाखाने, धर्मशाळा, विधवा सहाय्यता योजना.
शारीयतनुसार शासन.
तैमूरलंगचे आक्रमण (1398)
जबरदस्त लूट व रक्तपात.
दिल्ली शहराचा उध्वस्तावस्था.
तुघलक वंशाचा प्रभाव समाप्त.
सय्यद वंश (1414–1451)
खिज्र खान – तैमूरच्या एका सरदाराने दिल्लीमध्ये सत्ता स्थापली.
अत्यंत दुर्बल सुलतानी सत्ता.
फक्त दिल्ली आणि आसपासचा भाग नियंत्रणात.
लढाऊ क्षमता कमी – बहुतांश वेळ सुरक्षेवर भर.
लोदी वंश (1451–1526)
अफगाण वंशातील एकमेव राजघराणे.
बहलोल लोदीने सय्यद वंशाचा शेवट करून सत्ता हस्तगत केली.
सिकंदर लोदी (1489–1517)
प्रजाहितकारी धोरणे.
अलीगढ येथे सिकंदराबाद वसवले.
फारसी भाषा प्रशासनात रूढ केली.
इब्राहिम लोदी (1517–1526)
अत्यंत अहंकारी सुलतान.
अफगाण सरदारांशी संघर्ष.
बाबरने 1526 मध्ये पानिपतच्या पहिल्या लढाईत पराभव केला.
याचबरोबर सल्तनतचा शेवट आणि मुघल साम्राज्याचा उदय झाला.
सल्तनत काळातील प्रशासकीय व्यवस्था
पद - कार्य
सुलतान - सर्वोच्च प्रशासक
वजीर - अर्थविषयक प्रमुख
दीवान-ए-इर्श - लष्करी विभाग
कोतवाल - शहर सुरक्षा
इक्तादार - प्रशासक व महसूल संकलक
इक्तादारी प्रथा : जमिनीचे तुकडे अधिकाऱ्यांना दिले जात, तेथे महसूल संकलनाचा अधिकार असायचा.
शक्तिशाली सरदार वर्ग नेहमी सुलतानासाठी धोका निर्माण करत असे.
सांस्कृतिक योगदान
स्थापत्यकला:
कुतुबमिनार, अलई दरवाजा, तुगलकाबाद किल्ला, लोधी बाग.
हिंदू स्थापत्यावर प्रभाव – अर्धगोलाकार कमानी, गवाक्षे, गुमट्या.
संगीत व साहित्य:
अमीर खुसरो – फारसी आणि हिंदी साहित्याचा समन्वय.
तानसेनपूर्वीच संगीतात अमीर खुसरोचे योगदान.
भक्ति व सूफी आंदोलनाचा उदय.
दिल्ली सल्तनतचा ऱ्हास – कारणे
1. अत्यधिक केंद्रीकरण व दुर्बल वारसदार.
2. सतत बंडखोरी व प्रांतीय उठाव.
3. आर्थिक वसुलीतील अन्यायकारक धोरणे.
4. मोंगोल व तैमूरलंगचे आक्रमण.
5. बाबरचा तोफखाना व सुसंगठित लष्कर.
निष्कर्ष
दिल्ली सल्तनतने भारतात पहिल्यांदाच स्थायी इस्लामी राज्याची पायाभरणी केली. परकीय परंतु स्थानिक संस्कृतीशी समन्वय साधणारी ही सत्ता अनेकदृष्ट्या ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्वाची होती. सल्तनतीमुळे भारताच्या सामाजिक संरचनेत आणि प्रशासनिक व्यवस्थेत मूलगामी बदल झाला. याच अनुभवातून नंतर मुघल सम्राटांनी अधिक स्थिर आणि प्रभावी सत्ता निर्माण केली.