चोल, चेर आणि पांड्य हे दक्षिण भारतातील तीन प्रमुख राजवंश होते. या तिन्ही राजवंशांनी राजकीय, सामाजिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या मोठी प्रगती केली. त्यांचा प्रभाव केवळ भारतातच नव्हे तर दक्षिण आणि आग्नेय आशियातील काही भागांवरही होता. त्यांच्या प्रशासकीय कार्यपद्धती, लष्करी विजय, समुद्रमार्गे व्यापार आणि साहित्यिक योगदानामुळे ते भारतीय इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचे राजवंश ठरले.
चोल राजवंश (इ.स.पूर्व 3 रे शतके - इ.स. 1279)
उदय आणि प्रारंभिक इतिहास
चोल राजवंशाचा उल्लेख संगम साहित्यात आढळतो. हे राजवंश अत्यंत प्रभावी होते आणि तामिळ प्रदेशाचा मोठा भाग त्यांनी आपल्या नियंत्रणाखाली ठेवला होता. ते उत्कृष्ट लष्करी धोरण आणि नौकानयन कौशल्यासाठी ओळखले जात होते.
प्रमुख राजे व त्यांचे कार्य
1. करिकाल चोल (इ.स. 1 ले शतक)
करिकाल चोल हे चोल साम्राज्याचे सर्वात महत्त्वाचे शासक होते.
त्यांनी कावेरी नदीवर बंधारे बांधून कृषी सुधारणा केल्या.
त्यांचा सैनिकी पराक्रम मोठा होता. त्यांनी अनेक युद्धे जिंकली आणि चोल साम्राज्याची सीमा विस्तारित केली.
2. राजराजा पहिला (985 - 1014 इ.स.)
राजराजा पहिला हा चोल राजवंशाचा सर्वात महत्त्वाचा राजा मानला जातो.
त्यांनी तंजावर येथील भव्य बृहदेश्वर मंदिराची निर्मिती केली.
त्यांच्या काळात चोल साम्राज्याने लंकेवर आक्रमण करून अनुराधापुरा जिंकले.
त्यांनी मजबूत नौदल उभारले आणि दक्षिण आशियातील अनेक प्रदेशांवर वर्चस्व मिळवले.
3. राजेंद्र पहिला (1014 - 1044 इ.स.)
राजेंद्र पहिला यांनी आपल्या वडिलांप्रमाणेच मोठ्या लष्करी मोहिमा राबवल्या.
त्यांनी गंगेपर्यंत मोहीम नेली आणि गंगैकोंडचोलपूरम नावाचे भव्य शहर वसवले.
त्यांनी सुमात्रा आणि जावा बेटांवर आक्रमण केले आणि चोल साम्राज्याचा विस्तार दक्षिण आशियापर्यंत केला.
महत्त्वाच्या लढाया
लंकेवरील आक्रमण (1001 - 1020): चोलांनी सिंहली साम्राज्यावर आक्रमण करून त्यांचा मोठा भाग जिंकला.
पल्‍लवांविरुद्ध लढाया: चोलांनी पल्‍लव साम्राज्याला पराभूत केले आणि तामिळनाडूच्या उत्तरेकडील भागांवर आपले नियंत्रण मिळवले.
गंगेवरील मोहीम: उत्तर भारतात चोल साम्राज्याचा प्रभाव प्रस्थापित करण्यासाठी राजेंद्र चोलाने गंगेवरील मोहीम राबवली.
प्रशासन व समाजव्यवस्था
चोल प्रशासन अत्यंत सुस्थितीत होते.
ग्रामपंचायतींच्या माध्यमातून स्थानिक स्वराज्यसंस्था कार्यरत होत्या.
त्यांच्याकडे अत्यंत सुसज्ज लष्कर आणि नौदल होते, ज्यामुळे त्यांनी व्यापारी मार्गांवर नियंत्रण ठेवले.
कला आणि स्थापत्यशास्त्र
चोल काळात द्रविडीयन स्थापत्यशैलीचा उत्कर्ष झाला.
बृहदेश्वर मंदिर, गंगैकोंडचोलपूरम मंदिर आणि ऐरावतेश्वर मंदिर ही चोल स्थापत्यशैलीची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत.
चेर राजवंश (इ.स. पूर्व 3 रे शतके - इ.स. 12 वे शतक)
प्रारंभ आणि विस्तार
चेर राजवंश केरळ आणि त्याच्या आसपासच्या प्रदेशात प्रभावी होते. ते प्रामुख्याने व्यापार आणि नौकानयनासाठी प्रसिद्ध होते. त्यांचा मुख्य व्यापार रोम, ग्रीस आणि अरब देशांशी चालत असे.
प्रमुख राजे व त्यांचे कार्य
1. उदियन चेरलातन
संगम साहित्यात यांचा उल्लेख "पेरुम्परन" म्हणून केला जातो.
त्यांनी रोम आणि ग्रीसशी व्यापारी संबंध प्रस्थापित केले.
2. सेन्गुट्टुवन
ते चेर राजवंशातील सर्वात महान राजा मानले जातात.
त्यांनी कान्याकुमारीजवळील काही प्रदेश जिंकले आणि त्यांचा सिलप्पदिकाऱम ग्रंथात उल्लेख आढळतो.
अर्थव्यवस्था व व्यापार
चेर साम्राज्य मसाले, मौल्यवान धातू आणि रत्नांच्या व्यापारासाठी प्रसिद्ध होते.
त्यांच्या बंदरांमुळे त्यांना मोठ्या प्रमाणावर समृद्धी मिळाली.
कला आणि संस्कृती
संगम साहित्याचा विकास चेर काळात मोठ्या प्रमाणावर झाला.
सिलप्पदिकाऱम आणि मणिमेगलाई हे तत्कालीन महत्त्वाचे ग्रंथ आहेत.
पांड्य राजवंश (इ.स. पूर्व 4 थे शतक - इ.स. 14 वे शतक)
प्रारंभ आणि साम्राज्य विस्तार
पांड्य राजवंशाची राजधानी मदुरै होती. ते शिक्षण, साहित्य आणि स्थापत्यशास्त्रासाठी प्रसिद्ध होते.
प्रमुख राजे व त्यांचे कार्य
1. नेडुंजेलियन
त्यांनी अनेक युद्धे जिंकली आणि साम्राज्य मजबूत केले.
त्यांच्या काळात संगम साहित्याची मोठी भरभराट झाली.
2. शाडायन
त्यांनी शिक्षण आणि साहित्य क्षेत्राला मोठा पाठिंबा दिला.
मदुरै हे शिक्षण आणि सांस्कृतिक केंद्र बनले.
महत्त्वाच्या लढाया
चोल-पांड्य युद्धे: चोल आणि पांड्य राजवंश यांच्यात सातत्याने संघर्ष चालू होता.
श्रीलंका मोहीम: पांड्य राजांनी लंकेवरील सिंहली साम्राज्याशी युद्ध केले.
स्थापत्यशास्त्र आणि कला
पांड्यकाळात भव्य मंदिरे आणि गोपूर बांधण्यात आली.
मदुराईच्या मीनाक्षी मंदिराची निर्मिती पांड्य राजवटीत झाली.
निष्कर्ष
चोल, चेर आणि पांड्य राजवंशांनी दक्षिण भारताच्या इतिहासात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांनी राजकीय स्थैर्य, भव्य स्थापत्य, साहित्यिक प्रगती आणि आंतरराष्ट्रीय व्यापार यामध्ये मोठी भर घातली. त्यांच्या पराक्रमामुळे आणि सांस्कृतिक योगदानामुळे भारतीय इतिहास समृद्ध झाला आहे.