बौद्ध धर्म हा भारतात उदयास आलेला आणि संपूर्ण आशियामध्ये पसरलेला एक महत्त्वाचा धर्म आणि तत्त्वज्ञान आहे. या धर्माचा पाया गौतम बुद्ध यांनी ठेवला आणि त्यांनी दिलेल्या शिकवणींमुळे समाजात अनेक महत्त्वाचे बदल घडून आले.
गौतम बुद्ध यांचे जीवन
बालपण आणि युवावस्था
गौतम बुद्ध यांचा जन्म इ.स.पू. 563 मध्ये लुंबिनी (सध्याचे नेपाळ) येथे शाक्य कुळात झाला.
त्यांचे बालपणाचे नाव सिद्धार्थ होते आणि त्यांचे वडील शुद्धोधन हे कपिलवस्तूचे राजा होते.
त्यांच्या मातोश्री महामाया यांचा मृत्यू लवकर झाल्याने त्यांचे पालनपोषण त्यांच्या सावत्र आई प्रजापती गौतमी यांनी केले.
त्यांनी लहानपणापासूनच करुणा आणि शांततेचा संदेश दिला.
त्यांचे पालनपोषण राजेशाही वैभवात झाले, पण बाहेरील दुःखद परिस्थितीपासून त्यांना दूर ठेवले गेले.
त्यांनी चार दृश्ये पाहिली – वृद्ध व्यक्ती, आजारी व्यक्ती, मृत व्यक्ती आणि एक संन्यासी. यामुळे त्यांना जीवनाच्या वास्तवतेची जाणीव झाली आणि त्यांनी सत्य शोधण्यासाठी संन्यास घेण्याचा निर्णय घेतला.
ज्ञानप्राप्ती
29व्या वर्षी सिद्धार्थ यांनी राजवैभव आणि कुटुंब त्यागून संन्यास घेतला.
अनेक वर्षे विविध गुरूंकडून शिक्षण घेतल्यानंतरही त्यांना समाधान मिळाले नाही.
अखेर त्यांनी बोधगयामध्ये (सध्याचे बिहार) एका पीपळाच्या झाडाखाली ध्यानसाधना केली आणि 49 दिवसांनंतर त्यांना ज्ञानप्राप्ती झाली.
ज्ञानप्राप्तीनंतर त्यांना 'बुद्ध' (जागृत) ही उपाधी मिळाली.
धर्मप्रसार
बुद्धांनी सारनाथ येथे पहिले प्रवचन दिले, ज्याला 'धर्मचक्रप्रवर्तन' असे म्हणतात.
त्यांनी आयुष्यभर भारताच्या विविध भागांत फिरून आपले तत्त्वज्ञान पसरवले.
बुद्धांनी अनेक अनुयायी तयार केले आणि संघटित संघ स्थापन केला.
80व्या वर्षी कुशीनगर येथे त्यांनी महापरिनिर्वाण प्राप्त केले.
बौद्ध धर्माचा उगम
बौद्ध धर्माचा उगम तत्कालीन भारतीय समाजाच्या सामाजिक आणि धार्मिक परिस्थितीतून झाला. तत्कालीन वेदाधारित ब्राह्मण धर्मात अनेक रूढी, कर्मकांड आणि जातीभेद होते. गौतम बुद्धांनी या व्यवस्थेविरोधात बंड पुकारले आणि लोकांसाठी साधे, तत्त्वज्ञानावर आधारित आणि आत्मोद्धाराला महत्त्व देणारे तत्त्वज्ञान मांडले.
बौद्ध धर्माची वैशिष्ट्ये
1. चार आर्यसत्ये (Four Noble Truths)
बुद्धांनी जीवनाच्या वास्तवतेवर प्रकाश टाकणारी चार आर्यसत्ये मांडली:
दुःख: जीवन हे दुःखमय आहे.
दुःखसमुदय: या दुःखाचे कारण तृष्णा (इच्छा) आहे.
दुःखनिरोध: तृष्णा नष्ट केल्याने दुःखाचा अंत होतो.
अष्टांगिक मार्ग: दुःख नष्ट करण्यासाठी अष्टांगिक मार्ग अनुसरावा.
2. अष्टांगिक मार्ग (Eightfold Path)
बुद्धांनी जीवनशैली सुधारण्यासाठी अष्टांगिक मार्ग सांगितला:
सम्यक दृष्टि (योग्य दृष्टी)
सम्यक संकल्प (योग्य विचार)
सम्यक वाणी (योग्य बोलणे)
सम्यक कर्म (योग्य आचरण)
सम्यक आजीविका (योग्य उपजीविका)
सम्यक प्रयत्न (योग्य प्रयत्न)
सम्यक स्मृती (योग्य स्मरण)
सम्यक समाधी (योग्य ध्यान)
3. मध्यम मार्ग (Middle-Path)
बुद्धांनी अति-उपभोग आणि अति-संन्यास यामध्ये संतुलन साधण्याचा 'मध्यम मार्ग' सांगितला.
4. पंचशील तत्त्वे
बौद्ध धर्माने नैतिक जीवनासाठी पंचशील तत्त्वे सांगितली:
जीवहिंसा करू नका.
चोरी करू नका.
खोटे बोलू नका.
व्यभिचार करू नका.
मद्यपान करू नका.
बौद्ध धर्माचा प्रसार
बुद्धांच्या महापरिनिर्वाणानंतर त्यांच्या अनुयायांनी धर्म प्रसारासाठी पुढाकार घेतला. मौर्य सम्राट अशोकाच्या काळात बौद्ध धर्म संपूर्ण भारतात आणि भारताबाहेर पसरला.
भारतामध्ये प्रसार: मौर्य साम्राज्य, सातवाहन आणि गुप्त साम्राज्याच्या काळात बौद्ध धर्म भारतभर विस्तारला.
भारताबाहेरील प्रसार: अशोकाने आपल्या राजदूतांमार्फत श्रीलंका, म्यानमार, चीन, जपान, कोरिया आणि तिबेट येथे बौद्ध धर्म प्रसार केला.
बौद्ध धर्माचे प्रमुख पंथ
बौद्ध धर्म मुख्यतः दोन प्रमुख पंथांमध्ये विभागला जातो:
1.थेरवाद (हीनयान)
हा बौद्ध धर्माचा सर्वात प्राचीन पंथ आहे.
व्यक्तीच्या मोक्षावर भर देणारा हा मार्ग आहे.
श्रीलंका, म्यानमार, थायलंड आणि कंबोडिया येथे हा पंथ प्रचलित आहे.
2. महायान
हा पंथ बुद्धाला देवत्व बहाल करतो आणि सर्वांच्या मोक्षासाठी कार्य करतो.
चीन, जपान, कोरिया आणि तिबेटमध्ये हा पंथ प्रसिद्ध आहे.
बौद्ध धर्माचा प्रभाव आणि वारसा
बौद्ध धर्माने भारतीय समाज, कला, स्थापत्य आणि संस्कृतीवर मोठा प्रभाव टाकला. अजिंठा-एलोरा लेण्या, सारनाथ स्तूप आणि बोधगया येथील महाबोधी मंदिर ही बौद्ध वास्तुकलेची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. बौद्ध धर्माने भारतीय समाजात अहिंसा, समानता आणि तत्त्वज्ञानाचे महत्त्व रुजवले.
निष्कर्ष
बौद्ध धर्म हा केवळ एक धर्म नसून एक जीवनशैली आहे. त्याने भारतीय समाजात क्रांतिकारी बदल घडवले आणि संपूर्ण आशियामध्ये आपली छाप सोडली. गौतम बुद्धांच्या शिकवणी आजही जगभरातील लोकांसाठी प्रेरणादायी ठरतात. बौद्ध धर्माचा अभ्यास UPSC आणि MPSC परीक्षांसाठी महत्त्वाचा ठरतो, कारण यामधून भारतीय इतिहास, संस्कृती आणि धर्माच्या परिवर्तनाचा समज येतो.