ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचा भारतातील प्रवेश ही एक ऐतिहासिक घटना असून, हळूहळू त्या कंपनीने भारतावर व्यापाराच्या नावाखाली सत्ता गाजवायला सुरुवात केली. सुरुवातीस मसाल्यांच्या व्यापारासाठी आलेली ही कंपनी, पुढे राजकीय, लष्करी आणि प्रशासकीय प्रभाव वापरून संपूर्ण उपखंडावर प्रभाव टाकण्यात यशस्वी ठरली. या प्रक्रियेत अनेक ऐतिहासिक लढाया, राजकीय षड्यंत्र आणि साम्राज्यवादी नीती राबवली गेली, ज्यांचा परिणाम भारताच्या इतिहासावर खोलवर झाला.

ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना आणि स्वरूप

ईस्ट इंडिया कंपनीची स्थापना इ.स. 1600 साली इंग्लंडमध्ये राणी एलिझाबेथ प्रथमने दिलेल्या सनदेनुसार करण्यात आली. तिचे अधिकृत नाव होते:

         “The Governor and Company of Merchants of London Trading into the East Indies”.

ही एक चार्टर्ड कंपनी होती — म्हणजेच सरकारच्या परवानगीने काम करणारी खासगी व्यापारी संस्था. तिला 15 वर्षांसाठी ईस्ट इंडिजमधील व्यापाराचे एकाधिकार हक्क मिळाले.

या संस्थेचे स्वरूप फक्त आर्थिक नव्हते. ही कंपनी आपल्या आर्थिक हितसंबंधांचे रक्षण करण्यासाठी स्वतःचे लष्कर, तिजोरी, शासन व्यवस्था, आणि कालांतराने परकीय राजनैतिक संबंध हाताळू लागली.

त्यामुळे कंपनीचे स्वरूप ‘केवळ व्यापारी’ न राहता 'राजकीय संस्थान' म्हणून विकसित होऊ लागले, ज्यामुळे ती एक वेगळीच सत्ता बनली.

भारतात कंपनीचे आगमन – सुरुवात आणि व्यापारी केंद्रे

1. प्रारंभीचे प्रयत्न

ब्रिटिशांच्या भारतातील आगमनाची सुरुवात 1608 मध्ये कॅप्टन हॉकिन्सच्या आगमनाने झाली. तो मुघल बादशाह जहांगीरच्या दरबारात व्यापार परवानगी मिळवण्यासाठी गेला, पण फारसा यशस्वी ठरला नाही.

2. टॉमस रोचे यशस्वी मिशन (1615)

ब्रिटिशांसाठी निर्णायक क्षण आला जेव्हा सर टॉमस रो 1615 मध्ये मुघल दरबारात गेला. त्याने जहांगिरशी राजनैतिक कौशल्याने व्यवहार करत ब्रिटिशांना भारतात ‘फॅक्टरी’ उभारण्याची परवानगी मिळवली.

त्यामुळे सुरत, मद्रास, बॉम्बे व कलकत्ता येथे कंपनीच्या व्यावसायिक ‘फॅक्टरी’ उभारल्या गेल्या.

3. महत्त्वाच्या व्यापारी केंद्रांची स्थापना

• सुरत (1612): पश्चिम किनाऱ्यावरील पहिले महत्त्वाचे केंद्र.

• मद्रास (1639): दक्षिण भारतात 'फोर्ट सेंट जॉर्ज'ची स्थापना.

• बॉम्बे (1668): पोर्तुगीजांकडून ब्रिटीश क्राउनकडे आणि तिथून कंपनीकडे.

• कलकत्ता (1690): फोर्ट विल्यमची निर्मिती — बंगालमधील सत्तेचा मुख्य आधार.

व्यापारी कंपनी ते सत्ताधारी संस्था – राजकीय सत्तेचा आरंभ

1.मुघल साम्राज्याचा ऱ्हास

1707 मध्ये औरंगजेबाच्या मृत्यूनंतर मुघल साम्राज्याचे केंद्रीकरण संपुष्टात आले. अनेक प्रांतीय सुभेदार स्वायत्त होऊ लागले. या अस्थिरतेचा फायदा कंपनीने घेतला.

2.युरोपीय शक्तींची स्पर्धा

ब्रिटिश, फ्रेंच, डच, पोर्तुगीज या सर्व युरोपीय शक्ती भारतात वर्चस्व मिळवण्यासाठी स्पर्धा करत होत्या. त्यामध्ये ब्रिटिश व फ्रेंच यांच्यातील संघर्ष (कर्नाटकी युद्धे) हे निर्णायक ठरले.

3.सैनिकी शक्तीचा वापर

कंपनीने व्यापाराच्या रक्षणासाठी स्वतःची सैन्य व्यवस्था विकसित केली. हळूहळू त्यांनी स्थानिक युद्धांमध्ये हस्तक्षेप सुरू केला, व अशा हस्तक्षेपामुळे व्यापारी कंपनीचे स्वरूप 'राजकीय' बनू लागले.

प्लासीची लढाई (1757) – सत्ता स्थापनेचा प्रारंभबिंदू

पार्श्वभूमी:

• बंगाल प्रांत तो काळातील सर्वात श्रीमंत आणि व्यापारीदृष्ट्या लाभदायक प्रांत होता.

• नवाब सिराज-उद-दौला कंपनीच्या:

        - किल्लेबंदी,

        - कर न भरणे,

        - व्यापारी स्वातंत्र्याचा अतिरेक,

...या गोष्टींमुळे चिडलेला होता. यामुळे त्याने फोर्ट विल्यम (कलकत्ता)वर हल्ला केला. त्यातूनच कुप्रसिद्ध Black Hole Tragedy घडली, ज्यामध्ये काही इंग्रज सैनिकांचा मृत्यू झाला, हा प्रकार कंपनीने नवाबविरोधात प्रचारासाठी वापरला.

लढाई:

23 जून 1757 रोजी प्लासी (नदीजवळ) येथे लढाई झाली. कंपनीकडून रॉबर्ट क्लाईव्ह तर नवाबाकडून सिराज-उद-दौलाने स्वयं नेतृत्व होते.

फितूरी – निर्णायक घटक

नवाबाचा सेनापती मीर जाफर कंपनीशी आधीच गुप्त तह करून बसला होता. त्यामुळे युद्धाआधीच नवाबाचा पराभव निश्चित होता. युद्धात कंपनीने कमी सैन्य असूनही विजय मिळवला.

परिणाम:

• मीर जाफरला नवाब बनवण्यात आले, पण तो कंपनीचा कठपुतळी शासक ठरला.

• कंपनीने मोठ्या प्रमाणात देणग्या, व्यापारसवलती आणि आर्थिक लाभ मिळवले.

• बंगालवर प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष सत्ता गाजवण्याची प्रक्रिया सुरू झाली.

बक्सरची लढाई (1764) – प्रत्यक्ष सत्ता हस्तगत

पार्श्वभूमी:

मीर जाफरला बाद करून कंपनीने मीर कासिमला (जाफरचा जावई) नवाब बनवले. पण कासिम एक सशक्त आणि स्वतंत्र धोरण राबवू लागला. त्याने:

• कंपनीला करमाफी रद्द केली,

• भारतीय व्यापाऱ्यांना प्राधान्य दिले,

• सैन्य व अर्थव्यवस्था मजबूत केली.

या गोष्टी कंपनीला खटकल्या आणि संघर्ष उभा राहिला.

युती:

मीर कासिमने मुघल सम्राट शाह आलम दुसरा आणि अवधचा नवाब शुजाउद्दौला यांच्याशी युती केली. ही त्रैतीय शक्ती कंपनीविरुद्ध उभी ठाकली.

युद्ध:

22 ऑक्टोबर 1764 रोजी बक्सर येथे लढाई झाली. कंपनीने हेक्टर मुनरोच्या नेतृत्वाखाली तिन्ही शत्रूंचा पराभव केला.

परिणाम:

• कंपनीने दिल्लीतील मुघल बादशहाला पराभूत केल्यामुळे राजकीय श्रेष्ठत्व सिद्ध केले.

• 1765 मध्ये रॉबर्ट क्लाईव्हने 'दिवानी हक्क' मिळवले – म्हणजे बंगाल, बिहार, ओरिसा या प्रांतांतील महसूल गोळा करण्याचा हक्क.

• कंपनी आता व्यापारी संस्था नव्हे, तर एक प्रशासकीय सत्ता  बनली.

कंपनीचा प्रशासनात प्रवेश आणि सत्तेचा प्रसार

द्वैती शासन पद्धती (Dual Government)

क्लाईव्हने बंगालमध्ये अशी व्यवस्था केली जिथे:

- नवाबांकडे न्याय व कायदा (निझामत)

- कंपनीकडे महसूल व आर्थिक अधिकार (दिवानी)

ही यंत्रणा विरोधाभासी व अकार्यक्षम ठरली आणि लवकरच कंपनीने सर्व सत्ताच हाती घेतली.

इतर युरोपीय शक्तींचा पराभव

• डच: कोलेचल येथील पराभव (1741)

• पोर्तुगीज: बॉम्बे व गोव्यात प्रभाव कमी

• फ्रेंच: कर्नाटकी युद्धे (3 युद्धांतून फ्रेंचांचा संपूर्ण पराभव)

साम्राज्यविस्तार व युद्धे

• म्हैसूर युद्धे (हैदर अली, टिपू सुलतान; 1767-1799)

• मराठा युद्धे (1775-1819)

• सिख युद्धे (1845-49)

• डलहौसीचे खालसा धोरण (Doctrine of Lapse)

या सर्व घटनांतून कंपनीने भारतात पूर्ण सत्ता मिळवली.

निष्कर्ष

ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनी भारतात व्यापारी हेतूंनी आली खरी, पण तिने संधी साधून संपूर्ण उपखंडावर राजकीय व लष्करी वर्चस्व प्रस्थापित केले.

प्लासी व बक्सर या दोन लढायांनी भारताच्या इतिहासाला निर्णायक वळण दिले. ईस्ट इंडिया कंपनी एक व्यापारी संस्था न राहता एक संपूर्ण सत्ता केंद्र बनली. पुढे 1857 च्या उठावानंतर ही सत्ता ब्रिटिश राजाकडे हस्तांतरित झाली – आणि भारतीय उपखंडावर औपचारिक साम्राज्यशाहीची सुरुवात झाली.