इसवी सनाच्या आठव्या ते बाराव्या शतकादरम्यान भारताच्या पश्चिम सीमांवरून अरब आणि नंतर तुर्क आक्रमकांनी भारतात प्रवेश केला. या आक्रमणांनी केवळ तत्कालीन राजकीय रचना ढवळून काढली नाही, तर धार्मिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्याही भारतात काही प्रमाणात परिवर्तन घडवून आणले.
अरब आक्रमण
कालावधी:
इ.स. 636–651: प्रारंभिक टोह घेणे (कलिफा उमरच्या काळात)
इ.स. 712: महंमद बिन कासिमचे सिंधवरील आक्रमण
पार्श्वभूमी व कारणे:
1. इस्लामचा वेगाने प्रसार: 7व्या शतकात प्रेषित महंमद यांच्या मृत्यूनंतर इस्लामचा झपाट्याने विस्तार झाला. पश्चिम आशियात कलिफत साम्राज्य उदयाला आलं.
2. राजकीय अस्थिरता: भारताच्या पश्चिम सीमांवरील सिंध, बलुचिस्तान व मुलतानसारखे प्रदेश स्वतंत्र किंवा दुर्बल राज्यांखाली होते.
3. व्यापारी संबंध: अरब व्यापाऱ्यांचे भारताशी आधीपासून सुसंस्कृत संबंध होते – विशेषतः केरळ व गुजरातच्या किनाऱ्यावर.
4. धर्मप्रसाराची भावना (जिहाद): इस्लामी राजांनी धर्मप्रसार व राज्यविस्तार हे एकत्रित उद्दिष्ट ठेवले होते.
प्रमुख आक्रमण:
महंमद बिन कासिम (इ. स. 712)
उमय्यद कलिफतच्या आदेशाने महंमद बिन कासिम याने सिंधवर आक्रमण केले.
तत्कालीन सिंधचा राजा दाहिर (राजा चाचाचा वंशज) याचा पराभव करून अरबांनी सिंध व मुलतान आपल्या अधिपत्याखाली घेतलं.
राजधानी – अल-मंसूरा (सध्याचे नेरून कोट, पाकिस्तान).
इस्लामी कायदा (शरियत) लागू करण्यात आला.
स्थानिक हिंदू व बौद्ध लोकांना जिझिया कर भरून धार्मिक स्वातंत्र्य दिले गेले.
अरब आक्रमणाचे मर्यादित यश:
सिंध व मुलतानपुरतेच सीमित नियंत्रण.
पश्चिम भारतात पुढे वाढण्यात अपयश – प्रतिकार:
प्रतिहार वंश (राजस्थान)
राष्ट्रकूट वंश (दक्षिण भारत)
इतर भारतीय साम्राज्यांची ताकद, भूप्रदेशातील अंतर व सांस्कृतिक विविधतेमुळे अरब आक्रमण मर्यादित राहिले.
तुर्क आक्रमण
कालावधी:
इ.स. 1000 – 1192
तुर्क आक्रमणांची मालिका ही दिल्ली सल्तनतकडील वाट मोकळी करणारी ठरली. यामध्ये प्रमुख आक्रमक म्हणजे महमूद घझनी आणि मोहम्मद घोरी.
महमूद घझनी (1000 – 1027 इ.स.)
घझनी (सध्याचे अफगाणिस्तान) येथील तुर्क राजघराण्याचा राजा.
त्याचे 17 वेळा भारतावर आक्रमण झाले.
धर्मप्रसारापेक्षा लूटमार व संपत्ती मिळवणे हाच मुख्य हेतू.
प्रमुख आक्रमणं:
1001: पेशावर - जयपाल (हिंदू शाही) - पराभव
1008: वायहिंद - आनंदपाल - राजपूत युतीचा पराभव
1025: सोमनाथ - गुजरातचा भीमदेव - सोमनाथ मंदिराची लूट (सुवर्ण व रत्नांची लूट)
सांस्कृतिक योगदान:
घझनीत 'दराज-उल-हिकमत' (ज्ञानसंपत्तीचे घर) उभारले.
अल-बिरुनी व फरदुसी यांना आश्रय दिला.
अल-बिरुनीने ‘किताब-उल-हिंद’ हे भारतावरील ग्रंथ लिहिले.
महत्त्वपूर्ण बाब:
घझनीने भारतात राज्य स्थापन केलं नाही, केवळ लुटमारीसाठी आक्रमण केली.
भारतीय सैन्य संघटनाशास्त्र, संरक्षण तंत्रात मागे होते.
मोहम्मद घोरी (1175 – 1206 इ.स.)
घोरी (गोर) येथील शहाबुद्दीन मोहम्मद याने उत्तर भारतावर राज्य स्थापनेचा हेतू ठेवला.
त्याचे आक्रमण राजकीय दृष्ट्याने अत्यंत निर्णायक ठरले.
प्रमुख युद्धे:
1. प्रथम तराइन युद्ध (1191):
मोहम्मद घोरी विरुद्ध पृथ्वीराज चौहान (अजमेर-देहलीचा राजा)
घोरीचा पराभव; पण त्याने लगेच परत मोहीम आखली.
2. द्वितीय तराइन युद्ध (1192):
पृथ्वीराज चौहान पराभूत; घोरीचा विजय.
उत्तर भारतातील मुस्लीम राज्यविस्ताराचा प्रारंभ.
नंतर पृथ्वीराजास कैद व ठार करण्यात आले.
3. चंदावर युद्ध (1194):
घोरी विरुद्ध जयचंद (गहडवाल वंश)
पराभव, व कन्नौज पातळीवर इस्लामी सत्ता स्थिर.
दोन्ही आक्रमणांचे परिणाम:
राजकीय:
भारतातील अनेक स्वतंत्र राज्यांचा विनाश.
उत्तर भारतात इस्लामी सत्ता स्थापन होण्याची पायाभरणी.
केंद्रविहीनता वाढली, राजकीय अस्थिरता निर्माण झाली.
धार्मिक-सांस्कृतिक:
मंदिरांची तोडफोड व धार्मिक संघर्षाची बीजे.
पण काही सुफी संत व मुस्लिम विद्वानांमुळे धार्मिक संवादही घडून आला.
साहित्य व विद्या:
अल-बिरुनीसारखे विद्वान भारतात आले.
फारसी भाषेचा प्रसार सुरू झाला.
आर्थिक:
मंदिरांतील संपत्तीच्या लुटीमुळे स्थानिक अर्थव्यवस्था ढासळली.
व्यापारी मार्गांवर नियंत्रण मिळाल्याने अरब व्यापारजाळे विस्तारले.
अरब व तुर्क आक्रमणांनी भारताच्या इतिहासात एक निर्णायक वळण दिलं. जरी अरबांचे आक्रमण सीमित स्वरूपाचे होते, तरी त्यांनी भारतीय समाजव्यवस्थेशी परिचय निर्माण केला. परंतु तुर्क आक्रमकांनी भारतात सत्ता स्थापन करून पुढे दिल्ली सल्तनतची वाट मोकळी केली. या आक्रमणांमुळे भारतात नव्या स्थापत्य, धार्मिक व भाषिक प्रभावांची सुरुवात झाली. तसेच, या संघर्षांनी पुढे येणाऱ्या भारतीय मुस्लिम इतिहासाचे स्वरूपही ठरवले.