इंग्रज-फ्रेंच संघर्ष (कर्नाटकी युद्धे) – भारतातील युरोपीय वर्चस्वासाठीचा निर्णायक संघर्ष

भारताच्या भूमीवर 17व्या आणि 18व्या शतकात युरोपीय वसाहतवादी शक्तींचे आगमन झाले. या शक्तींमध्ये प्रमुख स्पर्धा होती ब्रिटिश (ईस्ट इंडिया कंपनी) आणि फ्रेंच (Compagnie des Indes) यांच्यात. ही स्पर्धा केवळ व्यापारापुरती मर्यादित नव्हती तर राजकीय, लष्करी आणि भू-राजकीय वर्चस्वासाठी होती.

या संघर्षाने भारतात तीन कर्नाटकी युद्धे घडवली, ज्यामुळे अखेरीस ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे वर्चस्व स्थिर झाले आणि फ्रेंच प्रभाव संपुष्टात आला.

संघर्षाची पार्श्वभूमी – स्पर्धेची कारणे

1. व्यापारावर नियंत्रण

भारत हा मसाले, कापूस, रेशीम, निळी आणि वस्त्रांचे केंद्र होता. या व्यापारावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी दोन्ही कंपन्या एकमेकांशी स्पर्धा करत होत्या.

2. युरोपातील राजकीय संघर्षाचा परिणाम

भारतातील युद्धांचा संबंध थेट युरोपातील युद्धांशी होता. विशेषत: -

• ऑस्ट्रियाचा वारसाहक्क युद्ध (War of Austrian Succession – 1740–1748)

• सप्तवर्षीय युद्ध (Seven Years' War – 1756–1763)

हे युद्ध भारतातही प्रतिध्वनीत झाले.

3. स्थानिक सत्तांचा हस्तक्षेप

मुघल साम्राज्याच्या ऱ्हासानंतर निजाम, नवाब, राजा-सरदार हे स्वतंत्र झाले होते. दोन्ही युरोपीय शक्तींनी या स्थानिक राजकारणात हस्तक्षेप करत 'खासगी उमेदवारांना' मदत केली.

4. लष्करी धोरण

फ्रेंचांनी सुरुवातीला लष्करी प्रशिक्षण व सुसज्ज फौजेसाठी प्रसिद्धी मिळवली होती. हे पाहून इंग्रजांनीही आपले लष्करी धोरण विकसित केले.

पहिले कर्नाटकी युद्ध (1746–1748)

पार्श्वभूमी:

युरोपात सुरू झालेल्या ऑस्ट्रियाच्या वारसाहक्काच्या युद्धाचा प्रभाव भारतातही जाणवू लागला. इंग्रज आणि फ्रेंचांनी एकमेकांच्या वसाहतींवर हल्ले करण्यास सुरुवात केली.

प्रमुख घटना:

• फ्रेंच अ‍ॅडमिरल ला बोरडोनाइने मद्रास (आत्ताचे चेन्नई)वर हल्ला करून ती ब्रिटिशांकडून ताब्यात घेतली (1746).

• ब्रिटिशांनी तंजावरचा नवाब अन्वरुद्दीन खानकडे मदत मागितली, पण फ्रेंच सेनापती डुप्ले यांनी नवाबाच्या फौजेलाही हरवले.

• लवकरच इंग्रजांनी मद्रास परत मिळवण्यासाठी प्रयत्न सुरू केले.

समाप्ती:

• युरोपातील युद्ध संपल्यावर Aix-la-Chapelle तह (1748) करण्यात आला.

• तहानुसार मद्रास ब्रिटिशांना परत देण्यात आले.

परिणाम:

• फ्रेंचांनी भारतात लष्करी सामर्थ्य दाखवले.

• डुप्ले याचे राजकीय धोरण अधिक सक्रिय झाले.

• स्थानिक सत्ता हस्तांतरणात युरोपीय हस्तक्षेपाची सुरुवात झाली.

तिसरे कर्नाटकी युद्ध (1756–1763)

पार्श्वभूमी:

• हे युद्ध भारतात सप्तवर्षीय युद्धाचा (Seven Years' War) भाग होता.

• या युद्धात ब्रिटिश आणि फ्रेंचांनी अनेक जागतिक ठिकाणी आपापल्या वसाहतींसाठी लढाया केल्या. भारतात याचे प्रतिबिंब म्हणून तिसरे कर्नाटकी युद्ध घडले.

प्रमुख घटना:

• फ्रेंचांचा सेनापती काउंट डे लाली भारतात आला.

• त्याने मद्रासला वेढा घातला, पण ब्रिटिशांनी वेढा मोडून काढला.

• ब्रिटिश सेनापती सर अयरे कूट (Eyre Coote) ने 1760 मध्ये वान्डिवाशची लढाई जिंकली.

> ही लढाई निर्णायक ठरली.

- लालीला पराभूत करून फ्रेंचांचे महत्त्वाचे किल्ले जसे की आर्कोट, वांडीवाश, कराईकल इंग्रजांनी जिंकले.

- पॉण्डिचेरीही ब्रिटिशांनी ताब्यात घेतले (1761).

समाप्ती:

• पॅरिस करार (1763) द्वारे युद्ध समाप्त.

• फ्रेंचांना पॉण्डिचेरी, चंदननगर परत मिळाले पण:

        > फ्रेंच भारतात आता केवळ व्यापारी ठरले – राजकीय व लष्करी सहभागावर बंदी.

परिणाम:

• भारतातील युरोपीय शक्तींचा संघर्ष संपुष्टात आला.

• ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीचे वर्चस्व पूर्णपणे प्रस्थापित झाले.

• फ्रेंच प्रभाव केवळ नावापुरता उरला.

• पुढे ब्रिटिशांनी बंगाल जिंकणे, प्लासी व बक्सरच्या लढाया, हे सर्व शक्य झाले.

निष्कर्ष

कार्नॅटिक युद्धे ही फक्त भारतातील युद्धे नव्हती – ती जागतिक साम्राज्यवादी शक्तींच्या संघर्षाचे स्थानिक प्रतिबिंब होती.

या युद्धांनी भारताच्या राजकीय नकाशावर एक निर्णायक बदल घडवून आणला:

• फ्रेंचांचा प्रभाव संपला.

• इंग्रजांनी भारतात सत्ता मिळवण्याचा मार्ग प्रशस्त केला.

• रॉबर्ट क्लाईव्ह, अयरे कूट यांसारख्या इंग्रज नेत्यांचा उदय झाला.

• पुढे इंग्रजांनी बंगाल, अवध, मराठे, सिख – सर्वांना पराभूत करत संपूर्ण भारतावर सत्ता स्थापन केली.