सोव्हिएत संघाचे (USSR) विघटन आणि शीतयुद्धाचा शेवट हा जागतिक राजकारणातील अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा ठरला. दशकांपर्यंत सुरू असलेल्या अमेरिका आणि सोव्हिएत संघातील भांडवलशाही आणि साम्यवाद या दोन भिन्न विचारधारांमधील संघर्षाचा शेवट झाला. या ऐतिहासिक घटनेमुळे केवळ सोव्हिएत संघच नाहीसा झाला नाही, तर जागतिक संबंध, अर्थव्यवस्था आणि सुरक्षा यामध्येही मोठे बदल घडून आले. या लेखामध्ये USSR च्या विघटनाच्या कारणांचा, प्रक्रियेचा आणि परिणामांचा तसेच शीतयुद्धाच्या शेवटाचा सविस्तर अभ्यास केला आहे.

1. शीतयुद्धाची पृष्ठभूमी

शीतयुद्ध हे दुसऱ्या महायुद्धानंतर उगम पावलेला अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ यांच्यातील राजकीय, लष्करी आणि विचारसरणीचा संघर्ष होता.

उगम

• याल्टा व पॉट्सडॅम परिषदा (1945): दुसऱ्या महायुद्धानंतर मित्रराष्ट्रांमधील वाटाघाटींमुळे अमेरिकन-रशियन तणाव वाढला. जर्मनीचे विभाजन, पूर्व युरोपातील प्रभावक्षेत्रे आणि साम्यवादाचा प्रसार हे संघर्षाचे बीज ठरले.

• आयर्न कर्टन भाषण (1946): विंस्टन चर्चिल यांच्या या भाषणाने युरोपचे भांडवलशाही व साम्यवादी गटांमध्ये विभाजन झाले.

• मार्शल योजना व कोमिनफॉर्म: अमेरिकेने मार्शल योजनेद्वारे भांडवलशाहीचा प्रसार केला, तर सोव्हिएत संघाने कोमिनफॉर्मच्या मदतीने साम्यवादी नियंत्रण मजबूत केले.

शीतयुद्धातील प्रमुख घटना

• बर्लिन ब्लॉकेड व एअर लिफ्ट (1948-49), तसेच नाटोची (North Atlantic Treaty Organization - NATO) स्थापना (1949).

• कोरियन युद्ध (1950-53), व्हिएतनाम युद्ध (1955-75), आणि क्यूबन क्षेपणास्त्र संकट (1962).

• अवकाश स्पर्धा, शस्त्रस्पर्धा आणि आफ्रिका व लॅटिन अमेरिकेतील छुपी युद्धे.

2. सोव्हिएत संघाच्या विघटनाची कारणे

सोव्हिएत संघाच्या पतनासाठी अंतर्गत दुर्बलता आणि बाह्य दबाव कारणीभूत ठरले, जे 1980 च्या दशकात टोकाला पोहोचले.

आर्थिक संकट

• योजित अर्थव्यवस्थेचे अपयश: सोव्हिएत अर्थव्यवस्था कार्यक्षमतेच्या अभावामुळे व ठोस नवोपक्रमांच्या कमतरतेमुळे कोलमडली.

• शस्त्रस्पर्धेचा बोजा: अमेरिकेच्या स्टार वॉर्स प्रकल्पामुळे सोव्हिएत संघाच्या संरक्षण खर्चात वाढ झाली, ज्यामुळे नागरी क्षेत्रातील गुंतवणूक कमी झाली.

• तेलाच्या किमतीतील घसरण: 1980 च्या दशकात तेल उत्पन्न घटल्याने आर्थिक संकट अधिक गंभीर झाले.

राजकीय जडत्व

• ब्रिझनेव्ह सिद्धांत: सोव्हिएत संघाने आपल्या उपग्रह देशांमध्ये उठाव दडपून ठेवण्याच्या धोरणामुळे नागरिकांमध्ये असंतोष निर्माण झाला.

• भ्रष्टाचार आणि नोकरशाही: वृद्ध नेतृत्व आणि अकार्यक्षम यंत्रणेमुळे सुधारणांना अडथळे आले.

राष्ट्रवादाचा उदय

• जातीय वैविध्य: सोव्हिएत संघामध्ये 100 हून अधिक जातीय गट होते, आणि बाल्टिक देश, युक्रेन, व मध्य-आशियामध्ये राष्ट्रवादी भावना उफाळून आल्या.

• स्वतंत्रतेच्या चळवळी: 1980 च्या उत्तरार्धात सार्वभौमत्व आणि स्वातंत्र्याच्या मागण्या वाढल्या.

गोर्बाचेव्ह यांची धोरणे

• ग्लास्नोस्त (उघडपणा): लोकशाहीची अभिव्यक्ती वाढवून व्यवस्थेतील दोष उघड केले.

• पेरेस्ट्रोइका (पुनर्रचना): अर्थव्यवस्थेतील सुधारणा गोंधळात टाकणाऱ्या ठरल्या.

• लोकशाहीकरण: मर्यादित निवडणूक सुधारणांमुळे कम्युनिस्ट पक्षाची पकड सैल झाली.

बाह्य दबाव

• अमेरिकेची धोरणे: आर्थिक निर्बंध, तंत्रज्ञानावर बंदी आणि लष्करी दबाव.

• पूर्व युरोपातील क्रांती (1989): पोलंड, हंगेरी, आणि पूर्व जर्मनीतील कम्युनिस्ट शासने कोसळल्याने सोव्हिएत संघाचा प्रभाव कमी झाला.

3. विघटनाची प्रक्रिया

सोव्हिएत संघाचे पतन एका दिवसात घडलेली घटना नसून, ती अनेक वर्षे चाललेल्या प्रक्रियेचा भाग होती.

कम्युनिस्ट नियंत्रणाचा क्षय

• 1989 मध्ये बर्लिन भिंत कोसळली, ज्यामुळे पूर्व युरोपातील कम्युनिस्ट शासनांचे अपयश स्पष्ट झाले.

• पोलंड व हंगेरीसारख्या देशांनी लोकशाहीची वाट धरली.

सार्वभौमत्व जाहीरनामे

• 1990 मध्ये लिथुआनियाने स्वतंत्रतेची घोषणा केली, त्यानंतर लाटविया आणि एस्टोनियानेही तेच पाऊल उचलले.

• इतर प्रजासत्ताकांमध्येही (जसे की युक्रेन व जॉर्जिया) सार्वभौमत्वाच्या मागण्या वाढल्या.

1991 मधील अयशस्वी लष्करी कटकारस्थान

• कठोर कम्युनिस्टांनी गोर्बाचेव्ह यांना सत्तेवरून हटवण्यासाठी कट रचला.

• हा कट फसला, पण यामुळे कम्युनिस्ट पक्षाची विश्वासार्हता खालावली.

बेलावेझा करार (डिसेंबर 1991)

• रशिया, युक्रेन आणि बेलारूस यांनी सोव्हिएत संघ विसर्जित करून स्वतंत्र राष्ट्रकुलाची (CIS) स्थापना केली.

• 25 डिसेंबर 1991 रोजी गोर्बाचेव्ह यांनी राजीनामा दिला, आणि सोव्हिएत संघाचा शेवट झाला.

4. विघटनाचे परिणाम

सोव्हिएत संघाच्या विघटनामुळे जागतिक राजकारण, अर्थव्यवस्था आणि सुरक्षा यामध्ये मोठे बदल घडून आले.

शीतयुद्धाचा शेवट

• अमेरिका एकमेव महासत्ता म्हणून उदयास आली.

• नाटोने पूर्वेकडे विस्तार केला, ज्यामुळे रशियाच्या प्रभावाला धक्का बसला.

नव्या राष्ट्रांचा उदय

• सोव्हिएत संघाच्या जागी 15 स्वतंत्र प्रजासत्ताकांची स्थापना झाली, जसे की रशिया, युक्रेन आणि बाल्टिक राष्ट्रे.

• या राष्ट्रांना आर्थिक संक्रमण, राजकीय अस्थिरता आणि जातीय संघर्षांचा सामना करावा लागला.

आर्थिक व सामाजिक परिणाम

• रशिया: बाजारपेठ अर्थव्यवस्थेकडे वळताना हायपरइन्फ्लेशन, गरिबी आणि संपत्तीची मक्तेदारी निर्माण झाली.

• जागतिक अर्थव्यवस्था: द्विध्रुवीय व्यवस्थेऐवजी जागतिकीकरणाने स्वरूप घेतले.

भू-राजकीय परिणाम

• शक्तीचा अभाव: सोव्हिएत प्रभाव संपल्यामुळे बाल्कन व कॉकासस प्रदेशात संघर्ष उफाळले.

• चीनचा उदय: शीतयुद्धानंतर अमेरिका-चीन संघर्षाला चालना मिळाली.

अण्वस्त्र प्रसार

सोव्हिएत अण्वस्त्र साठ्याच्या नियंत्रणाबाबत चिंतेमुळे START (Strategic Arms Reduction Treaty) सारख्या आंतरराष्ट्रीय करारांना चालना मिळाली.

5. शीतयुद्ध संपल्यानंतरच्या जगाचा प्रवास

शीतयुद्ध संपल्यानंतर जगाने द्विध्रुवीय सत्ताकेंद्रांपासून बहुपक्षीय व्यवस्था अनुभवली.

एकध्रुवीयता आणि अमेरिकेचे वर्चस्व

• 1990च्या दशकात अमेरिका जागतिक घडामोडींच्या केंद्रस्थानी होती.

• जागतिकीकरणाला चालना मिळाली, परंतु अमेरिका-चीन संघर्ष उभा राहू लागला.

रशियाचा पुनरुत्थानाचा प्रयत्न

व्लादिमीर पुतिन यांच्या नेतृत्वाखाली रशियाने आपला जागतिक प्रभाव परत मिळवण्याचा प्रयत्न केला, विशेषतः युक्रेन आणि सिरियामधील हस्तक्षेपाद्वारे.

बहुपक्षीय सत्ताकेंद्रे

चीन, युरोपियन युनियन आणि उदयोन्मुख देशांचे गट (BRICS) यांसारख्या नव्या सत्ताकेंद्रांनी जागतिक स्तरावर महत्त्व प्राप्त केले.

नाटोचा विस्तार आणि रशियाची अस्वस्थता

नाटोच्या पूर्वेकडे विस्तारामुळे रशिया आणि पश्चिम यांच्यातील तणाव वाढला, जो युक्रेन युद्धाच्या निमित्ताने प्रकर्षाने दिसला.

नव्या सुरक्षेच्या आव्हानांवर लक्ष

अण्वस्त्र प्रसार, दहशतवाद, हवामानबदल आणि सायबर युद्ध या नव्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी जागतिक सहकार्याची गरज आहे.

निष्कर्ष

सोव्हिएत संघाचा विघटन आणि शीतयुद्धाचा शेवट ही घटना इतिहासातील महत्त्वाचा टप्पा आहे, ज्याने जगाच्या राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिक समीकरणांना आमूलाग्र बदल घडवले. या घटनांचा अभ्यास केवळ ऐतिहासिक संदर्भासाठीच नाही, तर वर्तमान आणि भविष्यातील जागतिक व्यवस्थेचा अंदाज घेण्यासाठीही महत्त्वाचा आहे. UPSC आणि MPSC सारख्या परीक्षांमध्ये या विषयाचा अभ्यास सखोल व समग्र दृष्टिकोनातून करणे आवश्यक आहे.