इटलीचे एकत्रीकरण, ज्याला रिसोर्जिमेंटो म्हणून ओळखले जाते, ही 19व्या शतकातील युरोपमधील महत्त्वाच्या राजकीय आणि सामाजिक घटनांपैकी एक आहे. ही विविध तुकड्यांमध्ये विभागलेल्या इटालियन राज्यांचे एकत्रीकरण होऊन एकसंध घटनात्मक राजेशाही निर्माण करण्याच्या प्रक्रियेचे प्रतीक आहे. सिव्हिल सर्व्हिस परीक्षांच्या तयारीसाठी हा ऐतिहासिक टप्पा समजून घेणे राष्ट्रवाद, मुत्सद्देगिरी, क्रांती आणि राज्यशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी
इटलीच्या एकत्रीकरणापूर्वी ते अनेक राज्यांमध्ये विभागलेले होते:
1. सार्डिनियाचे राज्य (पिडमाँट-सार्डिनिया) – एकत्रीकरणासाठीचा मुख्य प्रेरक घटक.
2. दोन सिसिलीचे राज्य – दक्षिण इटलीवर वर्चस्व.
3. पोपचे राज्य (पॅपल स्टेट्स) – रोम केंद्रस्थानी असलेले पोपचे शासन.
4. ऑस्ट्रियन अधिपत्याखालील प्रदेश – लोम्बार्डी आणि व्हेनेटिया.
5. लहान राज्ये जसे की टस्कनी, मोडेना, आणि पार्मा.
1815 मध्ये झालेल्या व्हिएन्ना काँग्रेसने या राज्यांचे विभाजन कायम ठेवले आणि उत्तरेकडील अनेक भाग ऑस्ट्रियाच्या ताब्यात दिले. यामुळे इटलीतील राष्ट्रवादी भावना अधिक तीव्र झाली.
एकत्रीकरणाचे प्रमुख घटक
1. राष्ट्रवादाचा उदय: फ्रेंच क्रांती आणि नेपोलियन युद्धांमुळे प्रेरित होऊन, एकसंध इटालियन ओळख तयार करण्याची कल्पना बळावली.
2. आर्थिक आकांक्षा: एकत्रित इटली मोठ्या देशांतर्गत बाजारपेठ निर्माण करेल आणि औद्योगिक वाढीस चालना देईल.
3. परकीय प्रभाव: नेपोलियन III च्या फ्रान्सचा पाठिंबा आणि ऑस्ट्रियन साम्राज्याचे कमजोर होणे, इटलीच्या स्वातंत्र्य चळवळींसाठी अनुकूल ठरले.
एकत्रीकरणाच्या टप्प्यांचा आढावा
1. गुप्त संघटनांची भूमिका
कार्बोनारी: 19व्या शतकाच्या सुरुवातीस उदयास आलेली राष्ट्रवादी गुप्त संघटना, जिने परकीय शक्तींना हाकलण्यासाठी बंडाचे आयोजन केले.
ज्यूसेपे मॅझिनी आणि यंग इटली (1831): मॅझिनी एक दूरदर्शी राष्ट्रवादी होते, ज्यांनी प्रजासत्ताकाचा पुरस्कार केला. त्यांच्या यंग इटली संघटनेने संपूर्ण इटलीतील तरुणांना एकत्र आणले.
मुख्य बंड: 1820 आणि 1830 च्या दशकातील कार्बोनारीचे उठाव. बंड यशस्वी झाले नाहीत कारण त्यामध्ये एकत्रितपणा आणि पुरेशा तयारीचा अभाव होता.
2. पिडमाँट-सार्डिनियाची भूमिका
पिडमाँट-सार्डिनिया हे एकत्रीकरण प्रक्रियेचे नेतृत्व करणारे राज्य ठरले. यामध्ये राजा व्हिक्टर इमॅन्युएल II आणि पंतप्रधान काउंट कॅमिलो डी कॅव्हूर यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
कॅव्हूरची धोरणे:
आर्थिक आधुनिकीकरणावर भर.
आंतरराष्ट्रीय समर्थन मिळवण्यासाठी मुत्सद्देगिरीचा उपयोग.
लष्करी बळकटीकरण.
महत्त्वपूर्ण मुत्सद्देगिरी:
फ्रान्सशी युती: 1858 च्या प्लॉम्बिएर कराराद्वारे नेपोलियन III चा पाठिंबा मिळवला; त्याबदल्यात नाइस आणि सॅव्हॉय फ्रान्सला देण्यात आले.
ऑस्ट्रो-सार्डिनियन युद्ध (1859): फ्रान्सच्या मदतीने ऑस्ट्रियाला पराभूत केल्यानंतर लोम्बार्डी पिडमाँटच्या ताब्यात आले.
3. ज्यूसेपे गॅरिबाल्डीची भूमिका
गॅरिबाल्डी हा एक करिश्माई लष्करी नेता आणि मॅझिनीचा अनुयायी होता, ज्याने एकत्रीकरणात निर्णायक भूमिका बजावली.
थाउजंड्सची मोहीम (1860): आपल्या प्रसिद्ध रेड शर्ट्स सह, गॅरिबाल्डीने सिसिलीला जिंकले, बर्बन सैन्यांचा पराभव केला आणि उत्तर दिशेने प्रस्थान केले.
त्याने मुक्त केलेले प्रदेश राजा व्हिक्टर इमॅन्युएल II च्या स्वाधीन केले.
4. मध्य आणि दक्षिण इटलीचा समावेश
1860 मध्ये विविध भागांत सार्वमत घेण्यात आले आणि मध्य इटलीसह दोन सिसिलीचे राज्य पिडमाँट-सार्डिनियामध्ये समाविष्ट झाले.
5. एकत्रीकरणाची पूर्तता
व्हेनेटिया (1866): ऑस्ट्रो-प्रशियन युद्धानंतर प्रशियाच्या मदतीने व्हेनेटिया मिळवले.
रोम (1870): फ्रँको-प्रशियन युद्धादरम्यान फ्रेंच सैन्य रोममधून माघार घेतल्यावर, इटालियन सैन्याने रोमचा ताबा घेतला आणि त्याला राजधानी घोषित केले.
एकत्रीकरणाच्या अडचणी
1. प्रदेशीय फूट: उत्तर इटली औद्योगिकदृष्ट्या समृद्ध होते, तर दक्षिण इटली शेतीप्रधान आणि मागासलेले राहिले.
2. चर्चचा विरोध: पोपने एकत्रीकरणाला विरोध केला, ज्यामुळे चर्च आणि राज्य यांच्यात तणाव निर्माण झाला.
3. राजकीय मतभेद: मॅझिनीच्या लोकशाही विचारसरणी आणि कॅव्हूरच्या राजेशाही धोरणांमध्ये ताण निर्माण झाला.
एकत्रीकरणातील प्रमुख व्यक्तिमत्त्वे
1. ज्यूसेपे मॅझिनी: इटलीच्या एकत्रीकरणाचा वैचारिक जनक.
2. काउंट कॅमिलो डी कॅव्हूर: मुत्सद्देगिरी आणि राज्यकारभाराच्या माध्यमातून एकत्रीकरणाचे वास्तुविशारद.
3. ज्यूसेपे गॅरिबाल्डी: इटलीच्या एकत्रीकरणाचा तलवारधारी नायक.
4. व्हिक्टर इमॅन्युएल II: एकत्रित इटलीचे प्रतीकात्मक नेतृत्व.
इटलीच्या एकत्रीकरणाचे महत्त्व
A. आधुनिक राष्ट्राचा जन्म: 1871 मध्ये घटनात्मक राजेशाही अंतर्गत एकसंध इटली उदयास आले.
B. इतर चळवळींसाठी प्रेरणा: इटलीच्या एकत्रीकरणाने जर्मनी, पूर्व युरोप आणि भारतातील राष्ट्रवादी चळवळींना प्रेरणा दिली.
C. आंतरराष्ट्रीय राजकारणावर परिणाम: ऑस्ट्रियाचे कमजोर होणे युरोपमधील शक्तीसमतोल बदलण्यास कारणीभूत ठरले.
D. राष्ट्रबांधणीच्या अडचणी: प्रादेशिक मतभेद आणि आर्थिक विषमता नव्याने एकत्रित झालेल्या इटलीसमोर मोठ्या अडचणी ठरल्या.
निष्कर्ष आणि UPSC-MPSC परीक्षांसाठी उपयुक्तता
इटलीचे एकत्रीकरण हे राष्ट्रवाद, मुत्सद्देगिरी आणि क्रांतिकारक कृतींनी इतिहास कसा घडवला याचे आदर्श उदाहरण आहे. स्पर्धा परीक्षांसाठी याचा अभ्यास करणे राजकीय रणनीती, नेतृत्वाची भूमिका आणि स्थानिक व आंतरराष्ट्रीय घटकांच्या परस्परसंबंधांचा अभ्यास करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
भारतीय संदर्भात, सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी स्वातंत्र्यानंतर केलेल्या भारताच्या एकत्रीकरणाशी याची तुलना करता येते. या साम्यांचा अभ्यास करून निबंध आणि सामान्य अध्ययन प्रश्नपत्रांसाठी उत्तरे अधिक समृद्ध करता येतील.
सरावासाठी प्रश्न:
1. “The unification of Italy was as much a product of nationalist aspiration as it was of Realpolitik.”- Critically examine this statement. (250 Words, 15 Marks)
"इटली का एकीकरण उतना ही राष्ट्रवादी आकांक्षा का उत्पाद था जितना कि यह रियलपोलिटिक का था।" - इस कथन का आलोचनात्मक परीक्षण करें।
2. Discuss the challenges faced during the unification of Italy, including political divisions, regional disparities and opposition from the Papacy. How were these challenges addressed? (250 Words, 15 Marks)
इटली के एकीकरण के दौरान सामने आने वाली चुनौतियों पर चर्चा करें, जिनमें राजनीतिक विभाजन, क्षेत्रीय असमानताएं और पोपशाही का विरोध शामिल है। इन चुनौतियों का समाधान कैसे किया गया?