19व्या शतकात युरोपामध्ये राष्ट्रीयतेची भावना प्रबळ होत असताना अनेक देशांत राज्यांची पुनर्रचना आणि एकत्रीकरण झाले. जर्मनीचे एकीकरण हे त्यातील एक महत्त्वाचे पाऊल होते. इ.स. 1871 मध्ये जर्मन साम्राज्याची स्थापना झाली, ज्यामुळे जर्मनी एक शक्तिशाली देश म्हणून उदयास आला. जर्मनीचे एकीकरण राष्ट्रीयतेच्या भावनेचा उत्कट विजय मानला जातो, ज्यामध्ये प्रामुख्याने प्रशिया आणि त्याचे पंतप्रधान ओट्टो फॉन बिस्मार्क यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.

जर्मनीच्या एकीकरणाची पार्श्वभूमी

18व्या आणि 19व्या शतकात जर्मनी हा 300 पेक्षा अधिक स्वतंत्र राज्यांचा समूह होता, जो Holy Roman Empire चा भाग होता. 1806 साली नेपोलियन बोनापार्टने Holy Roman Empire नष्ट केल्यानंतर जर्मनीतील राजकीय परिस्थितीत मोठा बदल झाला. पुढील महत्त्वाचे टप्पे पुढीलप्रमाणे होते:

1. नेपोलियनचा प्रभाव

नेपोलियनच्या सुधारणा आणि कोड नॅपोलियनमुळे जर्मनीतील राज्यांना एकत्र येण्याची गरज वाटू लागली.

नेपोलियनच्या पराभवानंतर Congress of Vienna (1815) आयोजित करण्यात आली, ज्यातून German Confederation (जर्मन संघ) तयार झाला.

2. वातावरणातील बदल आणि राष्ट्रीयतेचा उदय

1848 च्या युरोपीय क्रांतीमुळे जर्मन लोकांमध्ये लोकशाही, एकसंध राष्ट्र आणि आर्थिक सुधारणा यांसाठी चळवळी होऊ लागल्या.

1848 मधील फ्रँकफर्ट संसदेमध्ये जर्मनीच्या एकत्रीकरणासाठी प्रयत्न झाले, पण ते अपयशी ठरले.

प्रशियाचा उदय आणि बिस्मार्कचे नेतृत्व

प्रशिया हा जर्मनीमधील सर्वांत बलाढ्य राज्य होता. प्रशियाचे नेतृत्व जर्मनीच्या एकत्रीकरणासाठी महत्त्वाचे ठरले. यामध्ये खालील टप्पे आहेत:

A. ओट्टो फॉन बिस्मार्कचे नेतृत्व

बिस्मार्क यांची प्रशियाच्या पंतप्रधानपदी (1862) नियुक्ती झाली. त्यांनी Blood and Iron Policy चा अवलंब केला.

बिस्मार्कने राजकीय धोरणांमध्ये कौशल्य दाखवून सामरिक युद्धे आणि मुत्सद्देगिरीने जर्मनीचे एकीकरण घडवून आणले.

B. जर्मन झोलवेरिन (Zollverein)

1834 साली स्थापन झालेल्या या आर्थिक संघटनेने जर्मन राज्यांमध्ये आर्थिक एकात्मता निर्माण केली.

प्रशियाने झोलवेरिनचा वापर राजकीय एकीकरणासाठी केला.

महत्त्वाची युद्धे (Wars of Unification)

बिस्मार्कने जर्मनीचे एकत्रीकरण घडवून आणण्यासाठी तीन प्रमुख युद्धे लढली:

1. डेनमार्कविरुद्धचे युद्ध (1864)

डेनमार्कने Schleswig-Holstein या जर्मन प्रदेशांवर हक्क सांगितला होता.

ऑस्ट्रिया आणि प्रशियाने एकत्र येऊन डेनमार्कचा पराभव केला आणि हे प्रदेश जिंकले.

2. ऑस्ट्रियाविरुद्धचे युद्ध (1866)

प्रशिया आणि ऑस्ट्रियामध्ये जर्मन संघटनेवरून वाद झाला.

Battle of Königgrätz मध्ये ऑस्ट्रियाचा पराभव झाला आणि प्रशियाने जर्मन संघटनेतील वर्चस्व मिळवले.

3. फ्रान्सविरुद्धचे युद्ध (1870-71)

फ्रेंच सम्राट नेपोलियन तिसरा यांना हरवून प्रशियाने फ्रेंच अल्सेस-लोर्रेन प्रदेश जिंकला.

या विजयामुळे जर्मन राज्यांचा अभूतपूर्व एकत्रीकरण झाला.

जर्मनीचे एकीकरण (1871)

18 जानेवारी 1871 रोजी वर्सायच्या आरशाच्या हॉलमध्ये प्रशियाचे राजा विल्यम पहिला यांना जर्मन सम्राट घोषित करण्यात आले. हे जर्मन साम्राज्याचे अधिकृत उदय होते.

एकीकरणाचे परिणाम

A. युरोपमधील सामरिक संतुलन बदल

जर्मनी हा एक महाशक्ती बनला, ज्यामुळे युरोपमधील सामरिक संतुलन बदलले.

फ्रान्स-जर्मनी संघर्षाला सुरूवात झाली.

B. औद्योगिक विकास

एकत्रित जर्मनी औद्योगिक क्रांतीमध्ये अग्रगण्य बनला.

C. राजकीय आणि सांस्कृतिक एकात्मता

जर्मनीतील विविध राज्यांना एकत्र आणल्याने एक मजबूत राष्ट्रीय ओळख निर्माण झाली.

जर्मनीचे एकीकरण हा केवळ राष्ट्रीयतेचा विजय नव्हता तर एक दूरदर्शी नेतृत्व, आर्थिक धोरणे आणि सैनिकी सामर्थ्य यांचा उत्कृष्ट मेळ होता. जर्मनीच्या एकीकरणाने जागतिक इतिहासात महत्त्वाची घडामोड घडवून आणली, ज्याचा प्रभाव पुढील अनेक दशके जाणवला.

सरावासाठी प्रश्न:

1. Examine the role of Otto von Bismarck in the unification of Germany. To what extent was his policy of ‘Blood and Iron’ responsible for achieving this goal? (250 Words, 15 Marks)

जर्मनी के एकीकरण में ओटो वॉन बिस्मार्क की भूमिका का परीक्षण करें। इस लक्ष्य को प्राप्त करने के लिए उनकी 'रक्त और लौह' की नीति किस हद तक जिम्मेदार थी?

2. “The unification of Germany in 1871 was not merely a result of military success but also the outcome of economic, political and social factors. Discuss.” (250 Words, 15 Marks)

“1871 में जर्मनी का एकीकरण केवल सैन्य सफलता का परिणाम नहीं था बल्कि आर्थिक, राजनीतिक और सामाजिक कारकों का भी परिणाम था। चर्चा करना।”

इटलीचे एकत्रीकरण