1956 च्या सुएझ कालवा संकटाने जागतिक राजकारणाला एक नवीन दिशा दिली. हे संकट वसाहतवादाचा अंत, शीतयुद्धातील स्पर्धा आणि जागतिक शक्ती-संतुलन यांसाठी एक निर्णायक क्षण ठरले. "द्वितीय अरब-इस्रायल युद्ध" किंवा "त्रिपक्षीय आक्रमण" म्हणून ओळखले जाणारे हे संकट सुएझ कालव्याच्या ताब्यासाठी घडले, जो भूमध्य समुद्र आणि लाल समुद्र यांना जोडणारा एक महत्त्वाचा जलमार्ग आहे. UPSC आणि MPSC स्पर्धा परीक्षांसाठी हे संकट अत्यंत महत्त्वाचे आहे, कारण त्यात वसाहतवाद, शीतयुद्धातील राजकारण आणि नव्या जागतिक शक्तींच्या उदयाचा समावेश आहे.

सुएझ कालव्याचा इतिहास

1. बांधकाम आणि महत्त्व

1869 साली सुएझ कालवा कंपनीने बांधलेला हा कालवा यूरोप आणि आशियामधील प्रवासासाठी लागणारा वेळ मोठ्या प्रमाणावर कमी करतो. 20व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत, जगातील मोठ्या प्रमाणावर होणाऱ्या तेल वाहतुकीसाठी हा कालवा अत्यंत महत्त्वाचा ठरला होता.

2. वसाहतवादी वारसा

जरी हा कालवा इजिप्तमध्ये बांधला गेला, तरीही त्यावर ब्रिटन आणि फ्रान्स या पाश्चिमात्य शक्तींचा ताबा होता. हा वसाहतवादी ताबा अरब राष्ट्रांमध्ये असंतोष निर्माण करणारा होता.

3. इजिप्शियन राष्ट्रवादाचा उदय

1950च्या दशकात राष्ट्राध्यक्ष गमाल अब्देल नासेर यांच्या नेतृत्वाखाली इजिप्तने वसाहतवादी सत्ता संपवून सार्वभौमत्व प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला.

सुएझ कालवा संकटाची कारणे

1. सुएझ कालव्याचे राष्ट्रीयीकरण

26 जुलै 1956 रोजी राष्ट्राध्यक्ष नासेर यांनी सुएझ कालव्याचे राष्ट्रीयीकरण जाहीर केले. कालव्यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नाचा उपयोग अस्वान धरण प्रकल्पासाठी केला जाईल, असे त्यांनी घोषित केले.

2. पश्चिमी देशांचा विरोध

ब्रिटन आणि फ्रान्सने राष्ट्रीयीकरणाला आपले आर्थिक आणि राजकीय स्वार्थ धोक्यात आल्याचे मानले. त्यांना कालव्यावरील नियंत्रण गमावण्याची भीती होती.

3. अरब-इस्रायल संघर्ष

इस्रायलला नासेर यांच्या धोरणांमुळे धोका वाटत होता, विशेषतः कालव्याद्वारे होणाऱ्या इस्रायली जहाजांच्या नाकाबंदीमुळे.

4. शीतयुद्धाचा संदर्भ

राष्ट्रीयीकरण आणि त्यानंतरचे संकट शीतयुद्धाच्या पार्श्वभूमीवर घडले, जिथे अमेरिका आणि सोव्हिएत संघ मध्यपूर्वेत आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी प्रयत्नशील होते.

सुएझ कालवा संकटातील प्रमुख घटना

1. त्रिपक्षीय आक्रमण

ऑक्टोबर 1956 मध्ये ब्रिटन, फ्रान्स आणि इस्रायलने एकत्रितपणे इजिप्तवर आक्रमण केले. इस्रायली सैन्याने सीनाई द्वीपकल्पावर आक्रमण केले, तर ब्रिटन आणि फ्रान्सने कालव्याच्या नियंत्रणासाठी मोहिमा राबविल्या.

2. इजिप्शियन प्रतिकार

लष्करीदृष्ट्या कमजोर असूनही, इजिप्तने प्रतिकार केला आणि नासेर यांनी पश्चिमी सत्तांविरोधातील अरब प्रतिकाराचे प्रतीक म्हणून स्थान मिळवले.

3. आंतरराष्ट्रीय हस्तक्षेप

अमेरिका आणि सोव्हिएत संघाने, आपला शीतयुद्धातील संघर्ष बाजूला ठेवून, या आक्रमणाचा निषेध केला. संयुक्त राष्ट्रांच्या दबावामुळे ब्रिटन, फ्रान्स आणि इस्रायलने माघार घेतली.

4. संयुक्त राष्ट्रांची शांतता मोहीम

संकट सोडवण्यासाठी "संयुक्त राष्ट्र आपत्कालीन दल" (UNEF) तैनात करण्यात आले. ही आंतरराष्ट्रीय शांतता प्रस्थापित करण्यासाठी केलेल्या मोठ्या प्रयत्नांपैकी एक होती.

सुएझ कालवा संकटाचे परिणाम

1. वसाहतवादी सत्तांचा ऱ्हास

हे संकट ब्रिटन आणि फ्रान्स यांच्या जागतिक प्रभावातील घट दर्शवणारे ठरले. यामुळे जागतिक पातळीवरील वसाहतवादाचा अंत गतीमान झाला.

2. अमेरिका आणि सोव्हिएत संघाचा उदय

या संकटामुळे अमेरिका आणि सोव्हिएत संघाच्या जागतिक महत्त्वाचे अधोरेखित झाले, ज्यांनी मध्यपूर्वेतील आपला प्रभाव वाढवण्यासाठी संधी साधली.

3. अरब राष्ट्रवादाला चालना

नासेर यांच्या नेतृत्वाखाली अरब राष्ट्रवाद बळकट झाला आणि अरब जगतातील त्यांच्या नेतृत्वाला प्रोत्साहन मिळाले.

4. आर्थिक परिणाम

संकटामुळे कालवा बंद झाल्याने जागतिक व्यापार, विशेषतः तेलवाहतूक, मोठ्या प्रमाणावर विस्कळीत झाली.

5. संयुक्त राष्ट्रांची शांतता प्रस्थापना

संकटामुळे संयुक्त राष्ट्रांच्या शांतता मोहिमेच्या विकासाला चालना मिळाली.

जागतिक इतिहासातील महत्त्व

1. वसाहतवादाचा अंत

सुएझ संकटाने नवनिर्मित स्वतंत्र देशांना वसाहतवादी शक्तींविरोधात यशस्वी होण्याचा विश्वास दिला.

2. शीतयुद्धातील राजकारण

या संकटामुळे शीतयुद्धातील सामरिक स्पर्धा तीव्र झाली आणि जागतिक शक्ती-संतुलन बदलले.

3. सुएझ कालव्याचे महत्त्व

कालव्याच्या नियंत्रणावरील संघर्ष मध्यपूर्वेतील राजकारणात सातत्याने केंद्रबिंदू राहिला.

4. असंबद्ध चळवळीचा उदय

नासेर यांच्या नेतृत्वामुळे इजिप्तने अलिप्ततावादी चळवळीतील (Non-Aligned Movement) महत्त्वाचा सहभाग नोंदवला.

UPSC आणि MPSC परीक्षेसाठी महत्त्व

1. वसाहतवाद आणि त्याचा ऱ्हास

सुएझ संकट हे जागतिक पातळीवरील वसाहतवादाच्या ऱ्हासाचे उत्तम उदाहरण आहे.

2. शीतयुद्धाचे राजकारण

हे संकट शीतयुद्धातील संघर्ष आणि सामरिक बदल समजण्यासाठी उपयुक्त ठरते.

3. संयुक्त राष्ट्रांची शांतता भूमिका

UNEF ची स्थापना जागतिक शांतता प्रस्थापनामध्ये एक महत्त्वपूर्ण टप्पा ठरली.

4. भारताची भूमिका

पंतप्रधान नेहरूंनी इजिप्तला पाठिंबा देऊन अलिप्ततावादी चळवळीला चालना दिली.

1956 चे सुएझ कालवा संकट केवळ प्रादेशिक संघर्ष नव्हते, तर जागतिक राजकारणाचा एक निर्णायक क्षण ठरले. वसाहतवादाचा ऱ्हास, नवनिर्मित जागतिक शक्तींचा उदय आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्याच्या गरजेचे महत्व यामुळे हे संकट अत्यंत महत्त्वाचे ठरते. UPSC आणि MPSC स्पर्धा परीक्षेसाठी, सुएझ कालवा संकट अभ्यासाचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे, जो राजकीय इतिहास, आंतरराष्ट्रीय संबंध आणि जागतिक सामरिक बदल समजून घेण्यासाठी उपयुक्त ठरतो.