मौर्य साम्राज्य : एक विशाल, एकत्रित आणि शक्तिशाली साम्राज्य
मौर्य साम्राज्य हे प्राचीन भारतातील पहिले विशाल आणि संघटित साम्राज्य होते. इ.स.पू. 321 ते इ.स.पू. 185 या कालखंडात मौर्य साम्राज्याने भारतीय उपखंडाच्या राजकीय, आर्थिक आणि सांस्कृतिक इतिहासावर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकला. चंद्रगुप्त मौर्य, बिंदुसार आणि अशोक या महान सम्राटांनी प्रशासन, युद्धनीती, व्यापार आणि धर्माचे महत्त्व अधोरेखित केले. या साम्राज्याची स्थापना चाणक्य (कौटिल्य) यांच्या राजकीय कौशल्यामुळे शक्य झाली.
मौर्य साम्राज्याची स्थापना आणि विस्तार
नंद वंशाचा अस्त आणि चंद्रगुप्त मौर्याचा उदय
मगधच्या नंद वंशाचा राजा धनानंद हा विलासी आणि क्रूर शासक होता.
महान विद्वान चाणक्य (कौटिल्य) याने धनानंदाच्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी एक परिपूर्ण योजना आखली.
चंद्रगुप्त मौर्याच्या नेतृत्वाखाली इ.स.पू. 321 मध्ये नंद वंशाचा पराभव करून मौर्य वंशाची स्थापना झाली.
मौर्य साम्राज्याचा भूगोल आणि विस्तार
चंद्रगुप्त मौर्याच्या वेळी मौर्य साम्राज्य हिमालय ते दक्षिण भारत (कर्नाटक) आणि अफगाणिस्तान ते बंगालपर्यंत पसरले होते.
मौर्य साम्राज्याचा विस्तार अशोकाच्या काळात सर्वाधिक झाला.
प्रमुख सम्राट आणि त्यांचे योगदान
A. चंद्रगुप्त मौर्य (इ.स.पू. 321 - इ.स.पू. 297)
प्रमुख कार्ये आणि धोरणे
युनानी प्रभावाचा अंत:
इ.स.पू. 325 मध्ये अलेक्झांडरच्या मृत्यूनंतर ग्रीक सेनापती सेल्यूकस निकेटरने भारतावर हल्ला केला.
चंद्रगुप्त मौर्याने त्याला पराभूत करून आंध्र, काबूल, बलुचिस्तान आणि मकरान हे भाग आपल्या साम्राज्यात समाविष्ट केले.
वैवाहिक आणि मुत्सद्देगिरी धोरण:
चंद्रगुप्त मौर्याने सेल्यूकस निकेटरच्या कन्येशी विवाह केला.
सेल्यूकसने भारताशी शांतता प्रस्थापित करताना मेगास्थनीस या राजदूताची नेमणूक केली.
अर्थव्यवस्था आणि करप्रणाली:
चाणक्याच्या मार्गदर्शनाखाली करप्रणाली सुधारली.
शेतकरी, व्यापारी आणि कारागीर यांच्यावर नियंत्रित कर लादले.
प्रशासन आणि लष्करी धोरण:
भारतात पहिल्यांदा केंद्रीकृत राज्यव्यवस्था निर्माण झाली.
चंद्रगुप्त मौर्याने 6,00,000 सैनिक, 30,000 घोडेस्वार आणि 9,000 हत्तींची सेना उभारली.
सिंचन व्यवस्था आणि रस्ते बांधणीस प्रोत्साहन दिले.
धार्मिक योगदान:
आपल्या शेवटच्या काळात चंद्रगुप्त मौर्याने जैन धर्म स्वीकारला आणि श्रवणबेलगोळा येथे संन्यास घेतला.
B. बिंदुसार (इ.स.पू. 297 - इ.स.पू. 273)
प्रमुख कार्ये आणि धोरणे
प्रशासकीय स्थैर्य:
बिंदुसाराच्या काळात साम्राज्य स्थिर होते आणि मोठे बंडाळी उफाळली नाहीत.
त्याने ‘अमित्रघात’ (शत्रूनाशक) हे बिरुद धारण केले होते.
विदेशी संबंध:
ग्रीक इतिहासकारांच्या मते, मिश्र आणि ग्रीक साम्राज्यांशी व्यापारिक संबंध प्रस्थापित केले.
धार्मिक धोरण:
बौद्ध धर्माला फारसा पाठिंबा नव्हता, परंतु ब्राह्मण धर्माचे संरक्षण केले.
C. सम्राट अशोक (इ.स.पू. 273 - इ.स.पू. 232)
कलिंग युद्ध आणि परिवर्तन
कलिंग युद्ध (इ.स.पू. 261):
अशोकाने कलिंगवर (सध्याचे ओडिशा) आक्रमण करून मोठा विजय मिळवला.
एक लाख लोक मृत्यूमुखी, 1.5 लाख कैदी आणि हजारो निर्वासित झाले.
या विध्वंसामुळे अशोकाने युद्धसत्र सोडून बौद्ध धर्म स्वीकारला.
धम्म आणि प्रशासन:
अशोकाने ‘धम्म’ (नैतिक आचारसंहिता) प्रचार केला.
प्रशासनासाठी ‘महामात्र’ (धम्म महत्त्ववाचक अधिकारी) नेमले.
बौद्ध धर्माचा प्रसार श्रीलंका, तिबेट, म्यानमार आणि ग्रीसपर्यंत केला.
अशोकाचे शिलालेख आणि स्तंभ:
अशोकाच्या काळात ब्रह्मी लिपीतील शिलालेख कोरले गेले.
त्याने धम्मलिपी (स्तंभलेखन) तयार करून शासनाच्या नीती जनतेपर्यंत पोहोचवली.
अशोकानंतर मौर्य साम्राज्याचा ऱ्हास:
अशोकाच्या मृत्यूनंतर मौर्य साम्राज्याची शक्ती क्षीण झाली.
कमजोर राजे, आर्थिक संकट आणि आक्रमणे यामुळे इ.स.पू. 185 मध्ये पुष्यमित्र शुंगाने शेवटच्या मौर्य सम्राट बृहद्रथाचा वध करून शुंग वंशाची स्थापना केली.
मौर्य प्रशासन आणि धोरणे
प्रशासन
राजा:
मौर्य सम्राट सर्वशक्तिमान होते.
त्याच्या मदतीला मंत्रीमंडळ, सेनापती आणि प्रमुख अधिकारी होते.
प्रांतिक प्रशासन:
साम्राज्य चार प्रमुख भागांत विभागले होते – मगध, तक्षशिला, उज्जयिनी आणि कांचिपुरम्.
न्यायव्यवस्था:
चाणक्याने लिहिलेल्या ‘अर्थशास्त्र’मध्ये कडक न्यायसंहिता दिलेली आहे.
चोरांना कठोर शिक्षा दिली जात असे.
मौर्य साम्राज्याचा प्रभाव आणि वारसा
✔ भारताच्या एकसंघीकरणात मौर्य साम्राज्याचा मोठा वाटा होता.
✔ बौद्ध धर्माच्या प्रसाराला जागतिक स्वरूप मिळाले.
✔ अशोकाचे धम्म आणि शांततेचे तत्त्वज्ञान आजही प्रेरणादायी मानले जाते.
✔ प्रगत करप्रणाली, सिंचन योजना आणि व्यापारनीती पुढील अनेक शतकांपर्यंत टिकून राहिल्या.