सिंधू संस्कृती, ज्याला हडप्पा संस्कृती असेही म्हणतात, ही जगातील प्राचीन आणि प्रगत नागरी संस्कृतींपैकी एक होती. सुमारे इ.स.पू. 2500 ते 1900 या कालखंडात विकसित झालेली ही संस्कृती मेसोपोटेमिया आणि इजिप्तच्या समकालीन होती. अत्याधुनिक शहरी नियोजन, प्रगत जलनिस्सारण प्रणाली आणि सुव्यवस्थित सामाजिक व आर्थिक संरचनेसाठी ओळखली जाणारी ही संस्कृती भारताच्या इतिहासाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. UPSC परीक्षेसाठी अत्यंत महत्त्वाची असलेल्या या संस्कृतीचे उगम, शहरीकरण, अर्थव्यवस्था, समाजव्यवस्था, धर्म, अधोगती आणि वारसा यांचे सखोल विश्लेषण या लेखात करण्यात आले आहे.
सिंधू संस्कृतीचा उगम आणि शोध
1921 साली, पुरातत्त्वज्ञ दयाराम साहनींनी पाकिस्तानातील हडप्पा स्थळाचा शोध लावला. त्यानंतर 1922 साली, आर. डी. बॅनर्जी यांनी मोहनजोदडो हे ठिकाण शोधून काढले. त्यानंतर अनेक उत्खननांमध्ये 1500 हून अधिक स्थळे भारत, पाकिस्तान आणि अफगाणिस्तानमध्ये आढळून आली.
सिंधू संस्कृतीला तीन टप्प्यांमध्ये विभागले जाते –
1. प्रारंभी हडप्पा कालखंड (3300–2600 इ.स.पू.) – गावे स्थापन झाली आणि व्यापार सुरू झाला.
2. विकसित हडप्पा कालखंड (2600–1900 इ.स.पू.) – शहरीकरण, सुव्यवस्थित नगररचना आणि व्यापाराचा विस्तार झाला.
3. उत्तर हडप्पा कालखंड (1900–1300 इ.स.पू.) – शहरे लयास गेली आणि समाज ग्रामीण भागात स्थलांतरित झाला.
भौगोलिक विस्तार
सिंधू संस्कृतीचा विस्तार सुमारे 12.5 लाख चौ. कि.मी. होता. या संस्कृतीची प्रमुख स्थळे –
हडप्पा (पाकिस्तान) – पहिल्यांदा शोधलेले स्थळ, मोठे कोठारे आणि तटबंदी आढळली.
मोहनजोदडो (पाकिस्तान) – 'ग्रेट बाथ', अद्ययावत जलनिस्सारण आणि आखीव रचना.
धोलावीरा (गुजरात, भारत) – उत्कृष्ट जलसंधारण आणि तिहेरी शहररचना.
राखीगढी (हरियाणा, भारत) – सर्वात मोठ्या हडप्पा स्थळांपैकी एक.
लोथल (गुजरात, भारत) – बंदर आणि गोदी असलेले महत्त्वाचे व्यापारी केंद्र.
कालीबंगन (राजस्थान, भारत) – अग्निकुंड आणि नांगराच्या खुणा सापडलेल्या ठिकाणांपैकी एक.
शहरी नियोजन आणि वास्तुकला
सिंधू संस्कृतीचे नगर नियोजन अत्यंत प्रगत होते.
1. नगररचना:
ग्रिड प्रणाली – शहरे जाळीदार रचनेत उभारलेली होती, जिथे रस्ते समांतर आणि काटकोनात असत.
दोन भागांत विभागणी:
गढी (Citadel) – प्रशासकीय इमारती आणि कोठारे.
खालचा नगरभाग (Lower Town) – घरांसाठी आणि बाजारांसाठी राखीव.
2. जलनिस्सारण प्रणाली:
भूमिगत गटारे आणि सांडपाणी व्यवस्थापन.
प्रत्येक घराला स्नानगृह आणि वाहिन्या जोडलेल्या असत.
3. महत्त्वाच्या इमारती आणि रचना:
ग्रेट बाथ (मोहनजोदडो) – सार्वजनिक स्नानगृह, कदाचित धार्मिक विधींसाठी वापरले जात असे.
कोठारे (हडप्पा, मोहनजोदडो, लोथल) – धान्य साठवण्यासाठी मोठ्या इमारती.
बंदर आणि गोदी (लोथल) – सागरी व्यापाराचा पुरावा.
अर्थव्यवस्था
सिंधू संस्कृतीची अर्थव्यवस्था शेती, व्यापार आणि हस्तकलेवर आधारित होती.
1. शेती:
गहू, ज्वारी, तांदूळ आणि जवाची शेती.
नांगराच्या खुणा (कालीबंगन).
गायी, शेळ्या, म्हशी, उंट यांचे पालन.
2. व्यापार आणि वाणिज्य:
मेसोपोटेमियाशी व्यापारी संबंध, याचे पुरावे दोन्ही संस्कृतींमध्ये आढळतात.
प्रमाणित तोल आणि मोजमाप प्रणाली.
हस्तकला आणि कुंभारकाम हे महत्त्वाचे उद्योग.
3. तंत्रज्ञान आणि हस्तकला:
तांबे, कांस्य आणि दगडाची उपकरणे (उदाहरण - हडप्पा येथे सापडलेली दाढी असलेल्या पुजाऱ्यांची मूर्ती).
हडप्पन मुद्रा (seals) – अद्याप न वाचलेली लिपी (उदाहरण - पशुपतीनाथाची प्रतिमा असलेली नाणी).
मण्यांची निर्मिती, कुंभारकाम आणि धातुकाम (उदाहरण - मोहनजोदडो येथे सापडलेले नृत्य करणाऱ्या मुलीचे कांस्य शिल्प).
सामाजिक रचना
सिंधू संस्कृतीत सत्ताकेंद्रित राजेशाही नव्हती, तर एक समतावादी व्यवस्था होती.
1. समाजाची संरचना:
व्यापारी, कारागीर, शेतकरी आणि कामगार यांची विभागणी.
पुरावे दर्शवतात की राजसत्ता नव्हती, तर स्थानिक प्रशासन होते.
2. महिलांची स्थिती:
स्त्रिया आर्थिक व सामाजिक उपक्रमांमध्ये सहभागी होत.
माता देवीच्या मूर्ती – फलप्रदत्ततेचे प्रतीक.
दागिने, अलंकार, प्रसाधने वापरण्याची परंपरा.
धर्म आणि श्रद्धा
सिंधू संस्कृतीतील धार्मिक श्रद्धा त्यांच्या शिल्पांवरून समजू शकतात.
1. प्रमुख देवता आणि पूजा:
'पशुपती' मुद्रा – महादेव किंवा शिवाशी साम्य.
माता देवीची पूजा – प्रजननशक्तीचे प्रतीक.
अग्निकुंड (कालीबंगन, लोथल) – अग्निपूजेचे संकेत.
2. अंत्यसंस्कार आणि मृत्यूनंतरच्या संकल्पना:
समाधीमध्ये वस्त्र आणि वस्त्रांचा समावेश.
मेसोपोटेमियासारखी मोठी कबरी किंवा पिरॅमिड नव्हते.
लिपी आणि भाषा
सिंधू लिपी ही चित्रलिपी (pictographic script) होती, पण अद्याप वाचण्यात आलेली नाही.
संस्कृतीचा ऱ्हास आणि पतन
1900 इ.स.पू. च्या सुमारास सिंधू संस्कृती लयास गेली.
संभाव्य कारणे:
आर्य आक्रमण सिद्धांत - आता मोठ्या प्रमाणावर अमान्य झाला आहे, कारण मोठ्या प्रमाणावर युद्धाचा कोणताही पुरावा सापडला नाही.
हवामान बदल - नद्यांचा मार्ग बदलला.
भूकंप आणि पूर – पर्यावरणीय आपत्ती.
व्यापाराचा ऱ्हास – मेसोपोटेमियाशी संबंध तुटले.
सिंधू संस्कृतीचा वारसा
सिंधू संस्कृतीने भारतीय संस्कृतीवर मोठा प्रभाव टाकला.
पुढील संस्कृतींवर परिणाम:
शहरी नियोजन आणि जलव्यवस्थापनाचा उपयोग नंतरच्या काळात झाला.
शिवोपासना, नंदीपूजा यांची सुरुवात.
सिंधू संस्कृती ही अत्यंत प्रगत आणि सुव्यवस्थित नागरी संस्कृती होती. तिच्या अध्ययनातून भारतीय इतिहासातील सातत्य आणि विकास समजण्यास मदत होते, जे UPSC परीक्षेसाठी महत्त्वाचे आहे.