ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीने बंगालमध्ये आपले पाय रोवून भारतात सत्ता स्थापनेचा प्रवास सुरू केला तेव्हा एकमेव प्रमुख भारतीय सत्ताच उभी राहिली — मराठा साम्राज्य.
मुघल साम्राज्याच्या र्‍हासानंतर, मराठ्यांनी संपूर्ण हिंदुस्थानात आपला प्रभाव पसरवला होता. ब्रिटिश व मराठे यांच्यात झालेली तीन युद्धे (1775–1818) ही भारताच्या इतिहासातील निर्णायक घटना ठरली. या संघर्षांनी भारतात ब्रिटिश सत्तेचा मार्ग मोकळा केला व मराठा साम्राज्याचा अस्त झाला.
🔶 पार्श्वभूमी – संघर्षाची प्रमुख कारणे
1. मराठा साम्राज्याचा शक्तिशाली विस्तार
पेशव्यांच्या नेतृत्वाखाली मराठे उत्तर भारत, गुजरात, मध्य भारत आणि कर्नाटकात प्रभावी झाले.
हे वर्चस्व ब्रिटीशांना आपल्या व्यापार व सत्तेच्या विस्तारास अडथळा वाटले.
2. ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीची राजकीय महत्त्वाकांक्षा
बंगाल, बिहार, ओडिशा मिळाल्यावर कंपनीच्या महत्त्वाकांक्षा वाढल्या.
मराठे हा एकमेव अडसर बनला.
3. मराठ्यांतील अंतर्गत फूट
मराठ्यांत पेशवा, होळकर, शिंदे, भोसले, गायकवाड यांच्यात सत्तासंघर्ष व फूट होती.
याचा फायदा ब्रिटीशांनी घेतला.
4. बाजीराव दुसरा व इंग्रज यांचा तह (Subsidiary Alliance)
बाजीराव दुसऱ्याची असमर्थता, स्वार्थी धोरणे, आणि इंग्रजांवरील अवलंबन यामुळे संघर्ष अनिवार्य झाला.
🔷 पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध (1775–1782)
पार्श्वभूमी:
पेशवा माधवराव I यांचा मृत्यू (1772) झाल्यानंतर पेशवेपदासाठी संघर्ष सुरू झाला.
त्यांचा धाकटा भाऊ नारायणराव हे फक्त 17 वर्षांचे असूनही पेशवा बनले.
ही बाब मात्र त्यांचे काका रघुनाथराव (राघोबा) ह्याला आवडली नाही आणि त्याने नारायणरावांची हत्या करविली.
मात्र, मराठे बारभाईंनी (प्रमुख मराठे कुटुंब) रघुनाथरावला पेशवा मानण्यास नकार दिला.
रघुनाथराव मदतीसाठी इंग्रजांकडे गेला.
प्रमुख करार:
सुरतचा तह (Treaty of Surat – 1775): रघुनाथरावला पेशवा मान्य करून त्याला मदत करण्याचे ब्रिटिशांचे वचन.
युद्धप्रसंग:
ब्रिटिश लष्कर व मराठे यांच्यात गुजरात व कोंकणात लढाया.
मराठा सरदार महादजी शिंदे यांनी प्रभावशाली भूमिका बजावली.
युद्ध दीर्घकाळ चालले.
समाप्ती:
सालबाईचा तह (Treaty of Salbai – 1782)
रघुनाथराव निवृत्त
माधवराव II पेशवे मान्य
इंग्रजांनी मराठ्यांशी 20 वर्षे युद्ध न करणे मान्य केले.
परिणाम:
इंग्रजांना काहीच लाभ झाला नाही.
मराठ्यांचा एकसंघपणा व प्रभाव टिकून राहिला.
महादजी शिंदे यांचा दिल्लीतील प्रभाव वाढला.
🔷 दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध (1803–1805)
पार्श्वभूमी:
पेशवा बाजीराव II हा दुबळा व आत्मकेंद्रित होता.
1802 मध्ये पुण्यातील हडपसरच्या लढाईत याला यशवंतराव होळकरने पराभूत केले.
बाजीराव इंग्रजांकडे पळून गेला व बेसिनचा तह (Treaty of Bassein – 1802) केला.
बेसिनचा तह — अत्यंत निर्णायक
बाजीरावाने इंग्रजांकडून संरक्षण घेण्याचे मान्य केले.
ब्रिटिश रेजिडेंट पुण्यात बसवला गेला.
यामुळे मराठा स्वातंत्र्य संपुष्टात आले.
होळकर, शिंदे, भोसले यांनी याचा तीव्र विरोध केला.
प्रमुख लढाया:
असईचे युद्ध (Battle of Assaye – 1803): वेलस्ली (नंतरचा ड्यूक ऑफ वेलिंग्टन) ने शिंद्यांवर विजय मिळवला.
अरगांव व लसवारी युद्धे – शिंदे, भोसले यांचे पराभव.
दिल्ली, आग्रा ब्रिटीशांकडे गेले.
समाप्ती:
इंग्रज व इतर मराठा सरदारांमध्ये तह.
शिंदे व भोसले यांनी करार केले, शर्ती मान्य केल्या.
होळकर शेवटी 1805 मध्ये तहास तयार झाले.
परिणाम:
मराठा सरदारांचे स्वतंत्र अस्तित्व संपले.
पेशवा ब्रिटीशांच्या अधीन झाला.
ब्रिटिशांनी उत्तर भारतात आपले वर्चस्व वाढवले.
🔷 तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध (1817–1818)
पार्श्वभूमी:
बाजीराव II पेशवेपद असूनही इंग्रजांच्या ताब्यात.
पेशव्यांची सत्ता नाममात्र बनली होती.
बाजीरावने इंग्रजांविरुद्ध उठाव करण्याचा प्रयत्न केला.
प्रमुख घटना:
भीमा-कोरेगावची लढाई (1 जानेवारी 1818):
इंग्रजांच्या दलात दलित सैनिकांचा समावेश.
पेशवांचे सैन्य हरले.
होळकर, शिंदे, भोसले यांनी उठाव केला, पण यश मिळाले नाही.
समाप्ती:
बाजीराव II ला पदच्युत करून ब्रिटिशांनी 'पेशवाई' नष्ट केली.
सर्व मराठा सरदारांनी आपापले साम्राज्य ब्रिटिशांकडे दिले.
मराठा साम्राज्याचा शेवट झाला.
परिणाम:
संपूर्ण भारतात ब्रिटीश सत्ता प्रस्थापित झाली.
पुणे, नागपूर, इंदूर, ग्वाल्हेर, सतारा हे सगळे इंग्रज ताब्यात.
स्थानिक सत्ता नाममात्र ठरल्या.
🔶 तिन्ही युद्धांचा तुलनात्मक सारांश
🔷 इंग्रज-मराठा संघर्षाचे व्यापक परिणाम
मराठा साम्राज्याचा अस्त
1674 मध्ये शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेले स्वराज्य 1818 मध्ये पूर्णपणे ब्रिटीशांच्या अधीन गेले.
ब्रिटीश सत्ता संपूर्ण भारतात स्थिर
मराठ्यांचा पराभव म्हणजे भारतात ब्रिटिशांचे निर्विवाद वर्चस्व.
प्रादेशिक शक्तींचे लोप
गायकवाड, होळकर, शिंदे, भोसले यांचा प्रभाव संपला.
ब्रिटिश प्रशासन आणि कायद्यांचा प्रसार
मराठा भूभागात ब्रिटिश न्यायव्यवस्था, महसूल पद्धती, पोलीस व्यवस्था लागू झाली.
सांस्कृतिक परिणाम
इंग्रज शिक्षण, न्याय, धर्मप्रचाराचे मार्ग खुले झाले.
निष्कर्ष
इंग्रज-मराठा युद्धे म्हणजे भारतीय सत्तेचा अखेरचा मोठा प्रतिकार होता. शिवाजी महाराजांनी उभारलेले साम्राज्य इंग्रजांनी पूर्णतः नष्ट केले आणि 1818 नंतर ब्रिटिशांनी अखंड भारतावर वर्चस्व मिळवले. पेशव्यांची सत्ता संपली आणि भारत इंग्रजांच्या राजकीय, आर्थिक, सांस्कृतिक गुलामीत गेला. या युद्धांनी दाखवले की, एकतेअभावी कोणतेही स्थानिक साम्राज्य युरोपीय सत्तेला रोखू शकत नाही.